Determinanty rozwoju agroturystyki i usług towarzyszących.

Pomimo obiecującego startu polskiej agroturystyki - dalszy jej rozwój napotykać może na szereg barier. Wynikać one będą między innymi ze specyficznych cech współczesnego rynku turystycznego, a mianowicie dużej liczby konkurujących ze sobą podmiotów gospodarczych, znacznego zróżnicowania potrzeb i preferencji nabywców usług turystycznych przy generalnie coraz większych wymaganiach jakościowych oraz dużej zmienności warunków działania, w tym także w zakresie okresowych wahań popytu.

Co zatem będzie warunkowało dalszy rozwój agroturystyki oraz zajęcie przez nią trwałej i wysokiej pozycji wśród najważniejszych produktów turystycznych oferowanych krajowym i zagranicznym nabywcom ? Jakie przeszkody należy pokonać i jakie obszary działań trzeba uruchomić ? Oto pytania, na które winno się szukać odpowiedzi, wkraczając w kolejny etap rozwoju agroturystyki w Polsce.

Zasadniczą determinantą dalszego dynamicznego rozwoju turystyki wiejskiej, a szczególnie agroturystyki będzie zwiększona aktywność mieszkańców wsi, utwierdzonych w przekonaniu, że rozpoczęcie przez nich działalności turystycznej może w istotny sposób uzupełnić obecne, niskie dochody z prowadzenia indywidualnych gospodarstw rolnych. Dotychczasowa aktywność członków wiejskich społeczności w zakresie świadczenia usług turystycznych jest oczywiście warta podkreślenia. Większość tych osób dopiero zaczynała stawiać w turystyce pierwsze kroki, stykając się od razu z twardymi regułami gospodarki rynkowej, dużą konkurencją oraz brakiem pewności pozyskania nabywców usług turystycznych przy konieczności poniesienia określonych nakładów inwestycyjnych. Aktywność ta jest jednak , na obecnym etapie rozwoju turystyki na obszarach wiejskich, niewystarczająca. Bardzo niewiele jest bowiem w poczynaniach mieszkańców wsi działań zespołowych. Ogranicza to możliwość stworzenia bogatszej oferty turystycznej, istotnego zmniejszenia niektórych kosztów działalności np. w zakresie promocji i dystrybucji, pozyskania zwolenników dla idei turystyki wiejskiej i agroturystyki wśród lokalnych samorządów i uczynienia z nich partnerów w wielu przedsięwzięciach warunkujących i stymulujących rozwój turystyki na wsi. Niski stopień działań zespołowych, to również większe prawdopodobieństwo wystąpienia lokalnych konfliktów pomiędzy tymi, którzy uzyskują korzyści z turystyki a pozostałą częścią społeczności, która takiej możliwości nie ma lub jej nie dostrzega.

Prezentując środowiskowe uwarunkowania rozwoju turystyki na obszarach wiejskich należy wskazać jeszcze inny problem: dużą hermetyczność lokalnych, wiejskich społeczności, zwłaszcza na terenach cechujących się niskim poziomem życia mieszkańców, a jednocześnie predysponowanych do rozwijania turystyki ze względu na atrakcyjność wiejskiego krajobrazu. Powoduje ona, że w rejonach wiejskich najbardziej potrzebujących pomocy, inicjatywy w tym zakresie spotykają się z dużą nieufnością mieszkańców oraz brakiem przekonania, że ich własne działania mogą istotnie poprawić standard życia. W konsekwencji rozwój turystyki wiejskiej jest tam znacznie wolniejszy aniżeli w rejonach bardziej zasobniejszych. Poza koniecznością systematycznego kształtowania nowej „osobowości” ludności wiejskiej zamieszkałej na najbardziej zaniedbanych a równocześnie atrakcyjnych turystycznie obszarach wiejskich, należałoby rozwijać rządowe programy rozwoju różnych form aktywności gospodarczej, w tym także świadczenia usług turystycznych.

Aktywność rolników w zakresie przedsięwzięć turystycznych oraz innych form działalności gospodarczej została rozbudzona poprzez dobrze zorganizowany system doradztwa rolniczego na terenie całej Polski. To bardzo istotny czynnik rozwoju przedsiębiorczości mieszkańców wsi, w tym także w zakresie usług turystycznych, w wielu rejonach kraju. Zakrojona na bardzo dużą skalę akcja informacyjna, przeprowadzane w terenie liczne szkolenia, doradztwo dla wielu mieszkańców wsi przygotowujących się do rozpoczęcia działalności, pomoc w zakresie wydawnictw reklamowych, prezentacji i sprzedaży oferty turystycznej, zainteresowanie daną problematyką mediów, opracowanie i realizacja programów pomocowych z funduszy zagranicznych, inicjowanie zrzeszania się w regionalne stowarzyszenia – to z pewnością niekompletny jeszcze wykaz działań doradztwa rolniczego. Prowadzone na tak szeroką skalę formy aktywizacji środowisk wiejskich trudno będzie jednak utrzymać w przyszłości. Niektóre z działań, związane bezpośrednią z procesami tworzenia produktu turystycznego, jego promocji i dystrybucji winny stać się domeną zainteresowanych mieszkańców wsi oraz regionalnych stowarzyszeń. Ważne jest bowiem, aby skądinąd bardzo potrzebne działania systemu doradztwa rolniczego nie wytworzyły wśród mieszkańców wsi postawy roszczeniowej i ograniczenia ich własnej inicjatywy. Inne formy aktywizacji środowisk wiejskich, jak np. szkolenia – muszą również ulegać przekształceniom ze szkoleń typu podstawowego na dotyczące wybranych zagadnień , o charakterze bardziej specjalistycznym.

Innym, ważnym czynnikiem warunkującym rozwój agroturystyki i całej turystyki wiejskiej jest zawiązywanie się i działalność coraz większej liczby regionalnych stowarzyszeń, o czym wspomniano już na początku opracowania.. Organizacje te podejmują w coraz większym stopniu działania marketingowe, zwłaszcza w dziedzinie promocji i dystrybucji, kontynuują szkolenia, współpracują z lokalną administracją i samorządami, działają na rzecz ochrony interesów swoich członków.

Skala i zakres tych przedsięwzięć są jednak znacznie zróżnicowane w poszczególnych organizacjach. Może to wynikać z obserwowanej w znacznej części stowarzyszeń małej aktywności członków, a także niektórych zarządów. Relatywnie niskie jest w części stowarzyszeń tempo wzrostu liczby nowych członków, co może sugerować brak ścisłych kontaktów ze społecznościami wiejskimi. Wiąże się to również z niedostateczną silna tendencją tworzenia przez stowarzyszenia lokalnych (wiejskich, gminnych) kół działania, których roli w rozwoju oferty turystycznej, usług towarzyszących, działań marketingowych oraz bezpośredniej współpracy z lokalnymi samorządami nie sposób przecenić.

Dzięki Polskiej Federacji Turystyki Wiejskiej „Gospodarstwa Gościnne”, ogólnopolskiej reprezentacji podmiotów działających w turystyce wiejskiej, zaistniała możliwość koordynacji wielu działań, programowania dalszego rozwoju oraz partnerskiego uczestnictwa w rozwiązywaniu wielu bieżących problemów turystyki wiejskiej w skali całego kraju. Wraz z powstaniem Federacji zaistniała również możliwość formalnego uczestnictwa Polski w europejskich działaniach na rzecz rozwoju turystyki wiejskiej.

Federacja Turystyki Wiejskiej prowadzi działania na rzecz poprawy jakości zakwaterowania w obiektach agroturystycznych, zarządzając systemem kategoryzacji wiejskiej bazy noclegowej. Niestety, dotychczas nie udało się Federacji stworzyć spójnego, krajowego systemu promocji i dystrybucji ofert turystyki wiejskiej. Ciągle widoczna jest znaczna rozpiętość jakości i stylu wydawnictw promocyjnych, zaś regionalne organizacje prowadzą nieskoordynowane, często konkurencyjne działania. Na obecnym etapie rozwoju turystyki wiejskiej niezwykle pilną kwestią staje się również wyodrębnienie z całego konglomeratu ofert turystyki wiejskiej w Polsce produktów markowych, które odpowiednio przygotowane i rozpropagowane, przyciągnąć mogą na tereny wiejskie różne grupy krajowych i zagranicznych turystów.

Istotnym czynnikiem warunkującym rozwój agroturystyki oraz usług towarzyszących na terenach wiejskich jest odpowiedni stosunek do tych form przedsiębiorczości samorządów lokalnych. Rady gmin dysponują ważnymi instrumentami oddziaływania na lokalną gospodarkę. Mogą one wspierać lub odmawiać wsparcia inicjatywom gospodarczym lokalnych mieszkańców, mogą utrzymywać bądź przekształcać strukturę gospodarki gminy. Samorządy są uprawnione do tworzenia strategicznych planów rozwoju społeczno-gospodarczego gminy, mają możliwość promowania zasobów i osiągnięć gmin, a także występowania o dodatkowe środki finansowe wspierające lokalne projekty, a pochodzące z takich instytucji, jak np. Europejski Fundusz Rozwoju Wsi Polskiej, Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa, Fundacja Zaopatrzenia Wsi w Wodę, itp.  Faktyczna działalność samorządów lokalnych wyznaczona jest z jednej strony przez istniejące warunki oraz skalę niezaspokojonych potrzeb mieszkańców, z drugiej natomiast przez poglądy konkretnych osób wchodzących w skład rady gminy, ich stopień aktywności, system wartości i kryteriów, którymi kierują się przy podejmowaniu decyzji.

Rozwój turystyki na terenach wiejskich, a także niezbędnej sieci usług towarzyszących możliwy będzie zatem, jeśli te formy przedsiębiorczości ujęte zostaną przez lokalne samorządy w planach strategicznych społeczno-gospodarczego rozwoju gminy a następnie w planach operacyjnych, jeśli rozwój agroturystyki poprzedzony zostanie diagnozą walorów turystycznych oraz infrastruktury gminy, jeśli wyznaczy się poziom chłonności i pojemności turystycznej danego regionu. Dla zapewnienia rozwoju turystyki w gminach niezbędne będzie wspieranie przez samorządy systemu szkoleń oraz promocji i dystrybucji ofert wypoczynku na terenach wiejskich.

Na samorządach lokalnych spoczywa szczególna odpowiedzialność kreowania turystyki wiejskiej zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju oraz nadzorowania standardu usług, do czego zresztą zobowiązuje Ustawa o usługach turystycznych.

Sukces dalszych przedsięwzięć agroturystycznych, a także innych form aktywności gospodarczej mieszkańców wsi zależeć będzie również od ich rozwijania i urzeczywistniania zgodnie z filozofią marketingu.

Marketingowa koncepcja rozwoju agroturystyki polegać winna na doborze odpowiedniego zespołu instrumentów i działań oraz na spójnym, skoordynowanym ich stosowaniu.

Jednym z jego zasadniczych elementów jest odpowiedni produkt . Odpowiednia oferta agroturystyczna to taka, którą dana rodzina wiejska może jak najlepiej stworzyć wykorzystując zasoby materialne i finansowe gospodarstwa oraz umiejętności członków rodziny. To również taka oferta, która uwzględnia w pakiecie składniki specyficzne dla działalności gospodarstwa rolnego, życia wiejskiego, kultury materialnej, zwyczajów i tradycji. To wreszcie taka oferta, która skierowana jest do konkretnych grup nabywców, których potrzeby i preferencje są znane gospodarzom. A ponieważ, jak już wcześniej nadmienialiśmy, potrzeby nabywców usług turystycznych stale się zmieniają, a równocześnie na rynku turystycznym istnieje coraz większa gama konkurencyjnych produktów – niezbędnym wydaje się ciągłe doskonalenie oferty wypoczynku w gospodarstwie rolnym i środowisku wiejskim. Jest to, jak się wydaje, jeden z głównych warunków rozwoju agroturystyki w Polsce.

Kształtowanie produktów agroturystycznych, jako wieloskładnikowych pakietów zaspakajających różnorodne potrzeby klientów nie jest jeszcze powszechnym zjawiskiem, lecz stanowi ważny postulat, którego rychłe spełnienie determinować może dalszy rozwój turystyki wiejskiej.

W tworzeniu wieloskładnikowej oferty turystyki wiejskiej uwzględnić należy cały zespół lokalnych „surowców”, a zwłaszcza specyfikę wsi i regionu i wynikające z niej atrakcje a także różnorodne usługi, które przedstawiciele miejscowej społeczności świadczyć mogą na rzecz turystów. Pozwoli to na stworzenie wielu lokalnych, unikalnych ofert, które dzięki swej różnorodności znaleźć mogą wielu nabywców. Wydaje się, że odosobnione działania w tym zakresie poszczególnych gospodarstw agroturystycznych będą miały niewielką szansę na sukces, ze względu na ich ograniczone możliwości. Widoczne efekty mogą natomiast przynieść zespołowe działania gospodarstw w ramach konkretnej wsi czy gminy, tym większe - jeśli uzyskają wsparcie lokalnych wiejskich samorządów. Ważną rolę mają tu do spełnienia istniejące regionalne stowarzyszenia agroturystyczne.

Pamiętać przy tym należy, że punktem wyjścia przy projektowaniu produktów turystyki wiejskiej jej wcześniejsze poznanie motywów wyjazdów w celach wypoczynkowych potencjalnych klientów. Jak wynika z prowadzonych badań, turyści wybierając wieś jako miejsce swego wypoczynku wymieniali zazwyczaj następujące powody:

    * możliwość spokojnego odpoczynku w naturalnym, wiejskim środowisku (czynnik dominujący)
    * chęć spędzenia urlopu w ulubionym krajobrazie
    * walory zdrowotne terenów wiejskich
    * koszty pobytu
    * możliwość bezpośredniego kontaktu z rodziną wiejską
    * możliwość poznania obyczajów, tradycji ludowej
    * chęć zmiany dotychczasowego sposobu wypoczynku.

Uwzględnianie w procesie tworzenia ofert wypoczynku na terenach wiejskich różnorodnych potrzeb nabywców zainteresowanych tą formą turystyki, a niekiedy wręcz kreowanie nowych potrzeb, nie może równocześnie powodować degradacji środowiska przyrodniczego, kulturowego i społecznego wsi a wręcz odwrotnie winno przyczyniać się do ich kultywowania i rozwoju. Dzięki temu turystyka nie obróci się po pewnym czasie przeciwko wiejskiej przestrzeni i zamieszkałym tam społecznościom a równocześnie zachowa swoją unikalność - powodującą wzrost zainteresowania nabywców-głównie mieszkańców dużych miast i konkurencyjność wobec turystyki masowej.

Propozycje obcowania z wysokiej jakości środowiskiem naturalnym, różnorodnej aktywności fizycznej czy też poznawania dziedzictwa kulturowego oraz warunków pracy i życia mieszkańców wsi wspierać będą bezpośrednio rozwój wiejskiej bazy noclegowej, bowiem:

    * oferty atrakcyjnego spędzania wolnego czasu motywują turystów do wyboru danego regionu, a następnie obiektu na miejsce wypoczynku
    * atrakcyjne formy spędzania czasu wolnego zapewniają zaspokojenie potrzeb gości w zakresie doświadczania, uczenia się czegoś nowego w trakcie urlopu
    * tworzą się nowe segmenty rynku - osoby, które przyjeżdżają ze względu na oferowane formy rekreacji
    * stworzone zaplecze rekreacyjne wpływa na wykorzystanie (obłożenie) obiektów noclegowych (goście przedłużają pobyt, stają się stałymi klientami, wydłuża się sezon turystyczny, wzrasta sprzedaż zarówno noclegów jak i posiłków).

Opracowano na podstawie publikacji dr Leszka Strzembickiego, "Uwarunkowania rozwoju agroturystyki i usług towarzyszących na obszarach wiejskich" zamieszczonej na rcd.wroc.pl