Możliwości i bariery wdrażania w Polsce technologii rolniczych przyjaznych dla klimatu

W Polsce nie były wykonywane kompleksowe badania nad potencjałem redukcji emisji i pochłaniania węgla z rolnictwa, brak jest także pełnej wiedzy na temat gotowości rolników do podejmowania działań w tym zakresie.
Regionem, w którym prace takie wykonano, jest województwo podlaskie.

Badania te wykazały gotowość rolników w województwie podlaskim do wdrażania nowych technologii rolniczych, w tym także takich, które mogą sprzyjać ochronie klimatu (zarówno wskutek ograniczania emisji gazów cieplarnianych, jak i zwiększania pochłaniania węgla). Wynika to z doświadczenia uzyskanego przez rolników po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej i upowszechnieniu instrumentów II filara Wspólnej Polityki Rolnej, zwłaszcza płatności rolno-środowiskowych.

Rolnicy deklarują chęć stosowania nowych metod produkcji, zastrzegając, że muszą zostać spełnione dwa warunki: po pierwsze, powinny zostać wprowadzone płatności, które co najmniej skompensują im utracony dochód; po drugie, procedury administracyjne, wymagane dla otrzymania tych płatności i wdrożenia nowych metod produkcji, nie mogą być zbyt skomplikowane.

W tabeli 1. przedstawiono informacje na temat możliwości i barier związanych z wprowadzaniem technologii rolniczych, przyjaznych klimatowi w polskich gospodarstwach rolniczych.

Bardzo ważną barierą dla wdrażania w Polsce technologii rolniczych, przyjaznych ochronie klimatu, jest bardzo niski poziom świadomości ekologicznej polskiego społeczeństwa (w tym także rolników), co powoduje, że brak jest woli dla wspierania takich działań. Prowadzenie działań edukacyjnych i szkoleniowych w tym zakresie jest istotnym wyzwaniem dla instytucji publicznych w Polsce, przede wszystkim dla ośrodków doradztwa rolniczego.

Aby zapewnić polskiemu rolnictwu skuteczne ograniczanie emisji gazów cieplarnianych oraz adaptację do postępujących zmian, konieczne jest uwzględnienie tych zagadnień w krajowej polityce rolnej i ekologicznej. Co prawda w nadchodzących latach kierunki i sposób krajowej produkcji rolnej w największym stopniu kształtować będzie Wspólna Polityka Rolna UE. Niemniej, jak wskazują na to przykłady instrumentów ochrony klimatu, stosowane w polityce rolnej na przykład Danii czy Wielkiej Brytanii, to właśnie krajowe instrumenty często mają decydujący wpływ na efektywność działań ochronnych. Konieczne jest wprowadzenie instrumentów prawnych i ekonomicznych, które wspierać będą korzystne z punktu widzenia redukcji emisji gazów cieplarnianych technologie rolnicze. Niezbędne są podobne działania na rzecz promowania adaptacji produkcji rolnej do zmienionych warunków klimatycznych. Państwo może i powinno wspierać prace w zakresie retencji wód i zapewnienia ich wysokiej jakości. Konieczne jest ograniczanie emisji metanu z hodowli zwierząt i gospodarki płynnymi odchodami zwierzęcymi. Wysoki priorytet powinna uzyskać ochrona gleb, bo mają one podstawowe znaczenie w wiązaniu węgla z atmosfery.

Do chwili obecnej ani w Polsce, ani na świecie nie wprowadzono kompleksowych systemów, propagujących rozwój systemów i technologii rolniczych, które sprzyjają ochronie klimatu. Nie oznacza to jednak, że działania takie nie są wymagane lub wspierane przez władze publiczne. Jak to wskazano wyżej, w wielu krajach ograniczanie emisji GHG z omawianego sektora są pochodnymi różnego rodzajów programów na rzecz ekologizacji produkcji rolnej.

Najbardziej zaawansowana we wprowadzaniu instrumentów, mających na celu ograniczenie negatywnego oddziaływania rolnictwa na środowisko, wydaje się być Unia Europejska. Reformę Wspólnej Polityki Rolnej podjęto w niej już na początku lat dziewięćdziesiątych XX w. i kontynuowano przez całą dekadę. W początkach obecnego stulecia wprowadzono do polityki rolnej Wspólnoty szereg narzędzi, które powinny być stosowane przez wszystkie kraje członkowskie, a które pośrednio służyć mogą wspieraniu praktyk korzystnych z punktu widzenia ochrony klimatu. Narzędzia te mogą (i powinny) być szeroko stosowane także w naszym kraju.

Najważniejsze instrumenty to:

    * programy rolno-środowiskowe, których idea polega na tym, że rolnicy za stosowanie określonych praktyk, w tym ekstensyfikacji produkcji i jej dostosowywanie do warunków lokalnych czy indywidualnych potrzeb ochrony przyrody, otrzymują finansową rekompensatę w wysokości poniesionych strat. W ramach płatności rolno-środowiskowych wspierane mogą być działania, polegające na przykład na utrzymywaniu ekstensywnego użytkowania łąk i trwałych użytków zielonych, wprowadzaniu po- i międzyplonów, ograniczaniu stosowania nawozów i chemicznych środków ochrony roślin, wprowadzaniu i utrzymywaniu zadrzewień śródpolnych i pasów zadrzewień etc.

    * schematy działań wodno-środowiskowych, których idea jest podobna, a celem jest ograniczanie zanieczyszczenia wód ze źródeł rolniczych. Zarówno jedne, jak i drugie programy mogą przyczynić się do zmniejszenia emisji gazów cieplarnianych z produkcji rolniczej (także z punktu widzenia cyklu życiowego produktów rolnych) i wzrostu ilości węgla magazynowanego w biomasie;

    * przepisy tak zwanej dyrektywy azotanowej 91/676/EWG. Jej celem jest zapewnienie, że zasoby wodne nie będą zanieczyszczane przez azotany pochodzenia rolniczego, dlatego wprowadza konieczność wyznaczenia obszarów narażonych na azotany, a na ich terenie nakłada na rolników obowiązek budowy szczelnych zbiorników na płynne odchody zwierzęce, określa maksymalne zagęszczenie zwierząt na powierzchni pastwiskowej, a także górne limity dawek nawozów azotowych. Wdrażanie przepisów dyrektywy pośrednio przyczynia się do ograniczania emisji N2O z nawożenia oraz CH4 z hodowli zwierząt i gospodarowania gnojowicą. Przykładem może być Dania, która od 20 lat wprowadza ścisłą kontrolę gospodarowania azotem na terenach rolnych. Ocenia się, że działania te, a także wprowadzenie wymagań przepisów dyrektywy azotanowej przyczyniły się do obniżenia w latach 1990-2003 emisji N2O o około 2,4 mln ton CO2eq/rok (Olesen i in. 2004).

    * instrument cross-compliance. Uzależnia on płatności otrzymywane przez rolników od wypełnienia przez nich obowiązków, nałożonych przez 19 dyrektyw, regulujących kwestie ochrony środowiska oraz standardów higienicznych i sanitarnych w produkcji rolnej oraz od tego, czy utrzymują oni gleby w dobrej kulturze ekologicznej i rolnej. Poprzez wymuszenie stosowania przez producentów rolnych zasad dobrej praktyki rolnej instrument ten przyczynia się do zmniejszania emisji GHG.

Obok narzędzi bezpośrednio oddziałujących na technologie rolnicze, Unia Europejska wprowadziła szereg instrumentów pośrednich, których wykorzystanie może znacząco zmniejszyć emisję z terenów wiejskich. To przede wszystkim możliwość popierania w ramach Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich inwestycji w odnawialne źródła energii, które znajdą zastosowanie zarówno w produkcji rolniczej (np. do suszenia plonów), i we wspieraniu rozwoju wsi. Narzędziem, które będzie pomagało w udziale rolnictwa w ochronie klimatu, są także postanowienia pakietu energetyczno-klimatycznego UE, który przewiduje między innymi, że udział biopaliw na rynku paliw płynnych we Wspólnocie wyniesie co najmniej 10%. Wspólnota wspierać będzie także rozwój rolnictwa energetycznego. Szacuje się, że ten kierunek rozwoju produkcji może być w znaczącym stopniu również wprowadzony w naszym kraju.

Chociaż w niektórych wypadkach stosowanie powyższych instrumentów przynosi znaczne ograniczenie emisji GHG, to oddziaływanie dotychczasowych narzędzi Wspólnej Polityki Rolnej na wdrażanie programów ochrony klimatu uznawane jest za niewystarczające. Dlatego też Komisja Europejska pracuje nad stworzeniem nowych mechanizmów, które wspierałyby te działania rolników i przyczyniałyby się do osiągania celów europejskiej polityki klimatycznej. W chwili obecnej nie wiadomo, kiedy takie instrumenty zostaną w praktyce wdrożone, niemniej brak sukcesów w przeciwdziałaniu zmianom klimatu wskazuje, że jest to działanie pilne.


Dr inż. Zbigniew M. Karaczun
Tekst pochodzi z publikacji "Zmiany klimatu są faktem" przygotowanej w ramach projektu realizowanego przez CSM we współpracy z InE w roku 2008: "Polityka klimatyczna: zmiany klimatu w świadomosci obywateli" z funduszy European Climate Foundation.