Renty strukturalne w "starej i nowej" Unii

Z danych statystycznych GUS wynika, że w latach 2004-2006 liczba rolników w przedziale od 50 do 64 lat, posiadających gospodarstwa rolne o powierzchni co najmniej 1 ha użytków rolnych, wyniesie 272 tys. osób. Resort rolnictwa założył, że jedynie co czwarty rolnik będzie zainteresowany likwidacją gospodarstwa w zamian za unijne renty. Oznacza to, że o renty strukturalne może wystąpić około 68 tys. rolników. Jednak na lata 2004–2006 zaplanowano środki dla 55 tys. rolników, a więc dla wszystkich chętnych pieniędzy nie starczy. Prawdopodobnie powodem ograniczenia wypłat jest konieczność przesunięcia środków pochodzących z funduszy UE na realizację programu SAPARD.

Od 1 sierpnia br., zgodnie z ustawą z dnia 28 listopada 2003 r. o wspieraniu rozwoju obszarów wiejskich ze środków pochodzących z Sekcji Gwarancji Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnej (Dz.U. nr 229, poz. 2273 z późn. zm.), rolnicy mają prawo ubiegać się o renty strukturalne które w czterech piątych finansowane będą ze środków UE. Szczegółowe warunki i tryb udzielania oraz wypłacania tych świadczeń określa rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30 kwietnia 2004 r. w sprawie szczegółowych warunków i trybu udzielania pomocy finansowej na uzyskiwanie rent strukturalnych objętej planem rozwoju obszarów wiejskich (Dz.U. nr 114, poz. 1191).

Zgodnie z nim, renty strukturalne będą przyznawane według kolejności otrzymania wniosków przez Agencję Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa, która jest płatnikiem wszystkich środków pomocowych pochodzących z UE. Decyzje administracyjne w sprawach przyznania, zawieszania i zmniejszania rent strukturalnych będą wydawać wyłącznie kierownicy powiatowych biur ARiMR.

Postępowanie w sprawie przyznania renty strukturalnej rozpocznie się dopiero na pisemny wniosek złożony przez rolnika ubiegającego się o nią. Musi być on sporządzony na specjalnym formularzu. Rolnik ma obowiązek złożyć go osobiście do właściwego ze względu na miejsce zamieszkania wnioskodawcy biura powiatowego ARiMR. Do wniosku muszą być dołączone dokumenty potwierdzające:

• łączną powierzchnię i stan prawny posiadanego gospodarstwa rolnego,
• okres prowadzenia działalności rolniczej w ostatnich 10 latach przed złożeniem wniosku,
• podleganie ubezpieczeniu emerytalno-rentowemu oraz nieposiadanie zadłużenia w opłacaniu składek na ubezpieczenie społeczne rolników w KRUS,
• kwalifikacje zawodowe przejmującego gospodarstwo rolne.

Kierownik biura powiatowego agencji ma 40 dni na weryfikację wniosku o przyznanie renty strukturalnej. Jeśli dana osoba nie spełni warunków, otrzyma decyzję administracyjną o odmowie przyznania takiej renty, a w przypadku spełnienia warunków – postanowienie. Powinno ono zawierać pouczenie o warunkach dotyczących formy, sposobu i terminu przekazania gospodarstwa rolnego oraz zaprzestania prowadzenia działalności rolniczej. Od daty jego otrzymania rolnik ma 6 miesięcy na przekazanie gospodarstwa oraz zaprzestanie prowadzenia działalności. Dowodem potwierdzającym przekazanie gospodarstwa rolnego jest akt notarialny.

A jak to wygląda w innych krajach członkowskich?

We Francji

Program wcześniejszych emerytur rolniczych jest we Francji realizowany od 1992 r. W 1995 r. zmodyfikowano go, wprowadzając m.in. możliwość przekazania gospodarstwa rolnego następcy będącemu członkiem rodziny ubiegającego się o wcześniejszą emeryturę. Jednakże pod warunkiem, że powierzchnia przekazywanego gospodarstwa wynosiła co najmniej 40 ha. Najwyżej premiowane było przekazanie gospodarstwa młodemu rolnikowi, rozpoczynającemu prowadzenie działalności rolniczej, uprawnionemu do korzystania ze specjalnego programu dotacji dla młodych rolników. Wprowadzenie preferencji dla młodych rolników przyniosło pozytywne rezultaty. Program wcześniejszych emerytur zachęcił rolników do przekazywania gospodarstw głównie w ramach rodziny (ponad  70%).

Praktycznie od 1998 r. wcześniejsze emerytury nie mają charakteru strukturalnego, lecz są instrumentem socjalnym oraz narzędziem ekonomicznym i społecznym. Pozwala to rolnikom w wieku co najmniej 55 lat, borykającym się z problemami zdrowotnymi lub finansowymi, zaprzestać działalności przed 60 rokiem życia i otrzymywać świadczenia do momentu uzyskania prawa do emerytury ustawowej.

Jednym z warunków otrzymania świadczenia jest prowadzenie gospodarstwa rolnego, jako jego właściciel, przez 10 lat. Wymagane jest całkowite zaprzestanie działalności rolniczej, które powinno nastąpić w ciągu roku, licząc od momentu złożenia wniosku. Rolnik może zachować na własność działkę o powierzchni do 50 arów, a produkty z niej uzyskane przeznaczyć wyłącznie na własne potrzeby. Młody rolnik, który przejął gospodarstwo, musi je powiększyć w ciągu 12 miesięcy, chyba że wykaże, iż to które prowadzi, jest rentowne. W przypadku braku możliwości przekazania gruntów na cele rolnicze, przeznacza się je pod zalesienie lub wyłącza z produkcji rolniczej, albo dzieli na działki.

Osoby uprawnione do wcześniejszych emerytur mogą podjąć zatrudnienie poza rolnictwem, przy czym ich dochody nie mogą przekroczyć 1/3 minimalnej płacy na kwartał. Zarówno wysokość jak i pochodzenie dochodów podlegają corocznej kontroli. Świadczenie w wysokości 5500 euro (200% minimalnej emerytury) wypłaca się kwartalnie po 1375 euro. Jest ono obciążone podatkiem dochodowym z tytułu wynagrodzeń. Z systemu wcześniejszych emerytur wprowadzonego w 1992 r. skorzystało 40 tys. rolników, zaś po zmianach wprowadzonych w 1995 r. objął on 20 tys. osób. Od 1998 r. system działa na mniejszą skalę.

W Hiszpanii

W Hiszpanii program wcześniejszych emerytur wprowadzono w 1982 r. Był on kilkakrotnie modyfikowany, jednakże nie znalazł szerokiego uznania wśród rolników. Wpływ na niewielkie zainteresowanie miał m.in. wiek uprawniający do świadczenia (60 lat), wysokość proponowanych świadczeń, wprowadzenie go tylko w niektórych regionach kraju (po 1990 r. tylko w regionie najbardziej zacofanym), ograniczenie w przekazywaniu gospodarstwa rolnego członkowi rodziny (od 1990 r. istnieje możliwość przekazywania gruntów zstępnemu, pod warunkiem, że powiększy posiadane już gospodarstwo). Ponadto, do wcześniejszej emerytury uprawniało przekazanie gospodarstwa, które osiągało wysoki dochód minimalny. Dlatego też rocznie z programu korzystało nie więcej niż 1000 osób. Mimo, iż program nie był zbyt popularny, to jednak w latach 1982-1993 udało się prawie dwukrotnie zwiększyć średni obszar gospodarstwa rolnego w Hiszpanii.

W Grecji

Program jest realizowany w całym kraju, przy czym pierwszeństwo mają obszary przygraniczne. Obejmuje on rolników w wieku od 55 do 64 lat, dla których działalność rolnicza stanowiła główne zajęcie przez ostatnie 10 lat. Rolnicy muszą być mieszkańcami województwa, na terenie którego położone jest gospodarstwo oraz powinni przekazać co najmniej 3 ha. Dopuszcza się przekazanie mniejszej powierzchni, gdy ziemia przeznaczona była pod uprawę winogron. Rolnik ma obowiązek wyzbyć się gospodarstwa poprzez przekazanie jego własności lub wydzierżawienie na okres udziału rolnika w programie. Przekazujący gospodarstwo może pozostawić sobie działkę nie większą niż 10% całego gospodarstwa, przy czym produkcja na niej musi być ograniczona do potrzeb własnych.

Wymaga się, aby grunty przejęła osoba w wieku od 20-39 lat, mająca kwalifikacje rolnicze oraz posiadająca roczne doświadczenie w rolnictwie (potwierdzone przez wspólnoty rolnicze). Nabywca jest zobowiązany do jego powiększenia, gdy powierzchnia gospodarstwa jest mniejsza niż 5 ha. W sytuacji, gdy rolnik przekazujący jest właścicielem gospodarstwa o powierzchni 5 ha, nabywca nie musi posiadać nieruchomości rolnej. Obowiązkiem nabywcy jest również, aby w ciągu 3 lat powiększyć wydajność gospodarstwa o 10% (zwiększyć liczbę pracowników, produkcję).

W Grecji funkcjonują dwie kontrole: administracyjna i lokalna. Kontroluje się wszystkich zainteresowanych przystąpieniem do programu. Co roku minimum 5% zbywców i nabywców gospodarstw rolnych jest kontrolowanych na miejscu. Jeżeli okaże się, że uprawniony do świadczenia nie przestrzega warunków programu, zostaje skreślony z listy i zobowiązany do zwrotu całego pobranego świadczenia. Natomiast jeżeli nabywca nie powiększy w okresie 3 lat dochodowości gospodarstwa, zostaje pozbawiony praw uczestnictwa w programie na 10 lat. Prawo do wcześniejszej emerytury ma tylko jedna osoba (odpowiedzialny prawnie i finansowo za gospodarstwo), natomiast jego małżonek otrzymuje tzw. emeryturę z tytułu starości. W przypadku śmierci uprawnionego małżonek pobiera również jego świadczenie.

W Niemczech

W Niemczech program cieszył się bardzo dużym zainteresowaniem, chociaż warunkiem nabycia prawa do emerytury było przekazanie całego gospodarstwa wykwalifikowanemu rolnikowi spoza rodziny ubiegającego się o świadczenie. Rolnik miał obowiązek wyzbyć się gospodarstwa poprzez przekazanie jego własności lub wydzierżawienie na okres co najmniej 9 lat. Rolnicy mogli przechodzić na wcześniejsze emerytury po ukończeniu 55 lat, a w przypadku inwalidztwa - po 53. W ramach programu rolnicy mogli otrzymać miesięczną emeryturę (ustalaną zgodnie z zasadami wynikającymi z systemu emerytalnego rolników), coroczną premię (wysokość jej uzależniona była od powierzchni przekazanych gruntów) oraz świadczenie stanowiące równowartość opłaconych składek na ubezpieczenie chorobowe i wypadkowe, jeżeli rolnik nie miał innych źródeł utrzymania. Rolnik przekazujący gospodarstwo mógł pozostawić sobie działkę, jednak nie większą niż 25% najmniejszej wielkości określonej w ustawie o ubezpieczeniu na starość. Na działce mógł produkować tylko na potrzeby własne i to w ograniczonym wymiarze. Gdy wartość produkcji przekroczyła 1/7 wielkości ustalonej przez niemiecki kodeks cywilny, następowało zawieszenie prawa do wcześniejszej emerytury.

W Irlandii

W Irlandii wdrażanie programu wcześniejszych emerytur rozpoczęto w 1994 r. Objęci zostali rolnicy w wieku od 55 do 60 lat, dla których działalność rolnicza stanowiła główne zajęcie przez ostatnich 10 lat. Przekazanie gospodarstwa odbywa się albo odpłatnie poprzez wydzierżawienie lub w formie darowizny. Grunty może przejąć osoba w wieku do 50 lat, posiadająca kwalifikacje rolnicze, która przeznaczy je wyłącznie na cele rolnicze. W przypadku braku takiej osoby, grunty, za zgodą departamentu ochrony środowiska mogą być przekazane na cele pozarolnicze, np.: zalesienie, małe budownictwo. Program pozwala rolnikowi na pozostawienie sobie na własność lub w użytkowanie, działki nie przekraczającej 10% przekazanego gospodarstwa, nie więcej niż 1 ha. Działalność rolnicza, którą rolnik zamierza prowadzić na tej działce, nie może służyć produkcji towarowej.

Wcześniejsza emerytura, która składa się z dwóch części: stałej i zmiennej (dodatkowo za każdy hektar powyżej 24 ha), jest wypłacana maksymalnie przez 10 lat, nie dłużej niż do ukończenia przez świadczeniobiorcę 70 lat. W przypadku uzyskania prawa do ustawowej emerytury krajowej (66 lat), zmniejsza się emeryturę wcześniejszą o kwotę świadczenia państwowego. Wszystkim uprawnionym przysługuje jedna emerytura wcześniejsza. Natomiast dla członków rodziny rolnika lub dwóch robotników rolnych, którzy utracili pracę w związku z przekazaniem gospodarstwa, a w którym przepracowali co najmniej 2 lata w ciągu ostatnich 5 lat, również przewidziane jest świadczenie. Wypłacane jest maksymalnie przez okres 10 lat, nie dłużej niż do ukończenia przez uprawnionego 65 lat.

W przypadku śmierci osoby uprawnionej przed upływem terminu, do którego przysługuje mu emerytura, istnieje możliwość dziedziczenia tego świadczenia, przy czym jego kwota nie może być wyższa od średniej płacy krajowej.
Realizacja programu wpłynęła na poprawę struktury obszarowej. Rozważana jest możliwość jego modyfikacji.