Członkostwo w Unii to otwarcie wielkich szans, ale nie gwarancja sukcesu

Polskie rolnictwo ze względu na szczególny splot uwarunkowań polityczno – gospodarczych w ostatnich kilkudziesięciu latach, nie miało odpowiednich warunków do modernizacji i rozwoju na równi z innymi gałęziami gospodarki. Członkostwo naszego kraju w UE daje wyjątkowe szanse przyspieszenia takiego procesu. Zajmie to jednak wiele lat i będzie wymagać spełnienia niełatwych warunków.
Wykorzystanie tej szansy będzie zależało przede wszystkim od nas samych.

Modernizacji rolnictwa nie można rozpatrywać w oderwaniu od rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów wiejskich. Zahamowanie przemian strukturalnych w polskim rolnictwie jest m.in. rezultatem barier rozwojowych, jakie odczuwa polska wieś. Bardzo wysokie bezrobocie, niepewność i niestabilność sytuacji dochodowej rodzin wiejskich i wiele innych, podobnych uwarunkowań sprawiają, że rolnictwo jest ważną częścią „systemu bezpieczeństwa socjalnego” dużej części mieszkańców wsi i części mieszkańców miast. Jak wynika z doświadczeń krajów rozwiniętych, wzrost dobrobytu mieszkańców wsi, w tym także rolników, zależy przede wszystkim od rozwoju pozarolniczych działów aktywności gospodarczej na obszarach wiejskich. Nawet najlepiej prosperujące rolnictwo, samo nie zapewni dobrobytu obszarom wiejskim, może być ono jedynie elementem w tworzeniu tego dobrobytu, ale partycypującym w coraz mniejszym stopniu.

Korzyści, jakie dawać będzie integracja Polski z UE podzielić można na kilka grup. Najważniejszą z nich będzie korzyść o charakterze makroekonomicznym, przejawiająca się w przyspieszeniu tempa wzrostu gospodarczego. Z tym czynnikiem związane są też korzyści handlowe, wynikające z ułatwienia dostępu do wielkiego, jednolitego rynku obejmującego ponad 400 mln osób. Efekty tego czynnika będą narastać stopniowo i uwidocznią się w pełni, w okresie ok. 10 lat.

Znacznie szybciej odczuwane będą korzyści związane z transferami środków budżetowych Unii, przeznaczonych na wsparcie rolnictwa. Średnio i długookresowe korzyści dla rolnictwa i obszarów wiejskich należy także wiązać z wykorzystaniem funduszy strukturalnych w Polsce od 2004 roku, w tym środków z sekcji orientacji FEOGA. W odniesieniu do proponowanego przez Polskę sposobu wykorzystania środków na działania strukturalne z sekcji orientacji FEOGA w SPO „Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego i rozwój obszarów wiejskich” znalazły się następujące elementy: inwestycje w gospodarstwach rolnych, ułatwienie startu młodym rolnikom, gospodarka zasobami wodnymi, scalanie i wymiana gruntów, szkolenia zawodowe, wsparcie doradztwa rolniczego, różnicowanie działalności rolniczej i działalności zbliżonej do rolniczej, poprawa przetwórstwa i marketingu artykułów rolnych, przywracanie potencjału produkcji leśnej zniszczonego naturalną katastrofą, pomoc techniczna.

Na realizację tych instrumentów przewidziano na lata 2004 – 2006 kwotę 1575 mln euro z funduszy unijnych, uzupełnionych 576 mln euro z publicznych środków krajowych i ponad 1400 mln euro ze środków prywatnych. Należy pamiętać, iż obszary wiejskie, w tym rolnicy, skorzystają też z innych instrumentów polityki strukturalnej, uwzględnionych w Narodowym Planie Rozwoju, będącym podstawowym dokumentem programowym dla wszystkich funduszy strukturalnych i Funduszu Spójności.
Dla obszarów wiejskich ważne znaczenie będzie miała realizacja programów operacyjnych, takich, jak: „Rozwój regionalny”, na który przewiduje się wydatkowanie w latach 2004 - 2006 kwoty 4605 mln euro, w tym blisko 2,9 mld euro z funduszy UE, „Rozwój zasobów ludzkich” z kwotą ponad 1650 mln euro (1170 mln euro z UE), a także z programu „Rozwój infrastruktury transportowej” i „Ochrona środowiska i gospodarka wodna”.

W sumie na wszystkie programy strukturalne finansowane ze źródeł unijnych powinniśmy otrzymać w latach 2004-2006 11,4 mld euro. Ponad 50% unijnych funduszy strukturalnych ma być przeznaczonych na rozwój infrastruktury. Obszary wiejskie i ludzie na nich mieszkający powinny być największymi ich beneficjentami. Korzyści z tego tytułu będą większe niż korzyści z instrumentów wsparcia rolnictwa, w tym przez płatności bezpośrednie. Polityka UE, zgodnie z proponowaną reformą WPR, będzie zmierzała w kierunku zwiększania roli programów strukturalnych, w tym nakierowanych na rozwój obszarów wiejskich. Mniejsze natomiast znaczenie mieć będą tradycyjnye instrumenty polityki rolnej i płatności bezpośrednie. Przewiduje się, że w przyszłości Polska będzie największym odbiorcą pomocy strukturalnej ze wszystkich krajów poszerzonej UE (obecnie jest nim Hiszpania).

Efektywne wykorzystanie pomocy strukturalnej jest przedsięwzięciem znacznie bardziej skomplikowanym niż wykorzystanie środków z zakresu polityki rolnej. Wymaga ono spełnienia licznych warunków, co może zająć wiele lat. Należą do nich:
- Poprawa jakości kapitału ludzkiego w rolnictwie i na obszarach wiejskich, ponieważ absorpcja środków unijnych wymaga dość skomplikowanej wiedzy. Wysoka jakość kapitału ludzkiego – wykształcenia, skumulowanej wiedzy, postaw, motywacji – jest głównym warunkiem i czynnikiem współczesnego rozwoju.
- Rozwój kapitału społecznego - chęci i umiejętności współdziałania ludzi na rzecz realizacji przedsięwzięć służących rozwojowi społeczności lokalnych.
- Budowa instytucji wspierających funkcjonowanie rynku, społeczeństwa obywatelskiego i państwa. Polscy rolnicy i mieszkańcy wsi są bardzo słabo zorganizowani, a ich aktywność nie jest należycie wspierana przez instytucje poprawiające efektywność gospodarowania, skuteczność działań zbiorowych.
- Wprowadzenie w naszym kraju sprawnie funkcjonującego planowania strategicznego i nowej formy zarządzania sferą publiczną. Funkcjonowanie UE oparte jest na wieloletnich planach finansowych (zazwyczaj siedmioletnich), a realizacja programów strukturalnych wymaga różnych form partnerstwa publiczno-prywatnego. W tej dziedzinie mamy mało doświadczeń, wiedzy i struktur organizacyjnych.

Pełne korzyści członkostwa z UE ujawnią się dopiero w długim okresie, natomiast w pierwszych latach czekać nas może dużo rozczarowań, nadzwyczajnego wysiłku i braku widocznych efektów integracji. Na to nasze społeczeństwo musi być odpowiednio przygotowane.
Poza wyżej wymienionymi uwarunkowaniami sukcesu integracji, ważnym czynnikiem tego sukcesu będzie jakość dialogu społecznego nad wymaganiami, przebiegiem i skutkami tego procesu.

Największym zagrożeniem dla szybkiego i efektywnego procesu integracji Polski z UE może być demobilizacja polskiego społeczeństwa w pierwszym okresie członkostwa, związana z brakiem wyraźnie pozytywnych efektów integracji w krótkim okresie.
O ile zostaną spełnione wymienione wyżej warunki, długookresowe korzyści wynikające z integracji Polski z UE, będą niewątpliwie duże i wyraźnie pozytywne. W odniesieniu do rolnictwa i obszarów wiejskich będą one następujące:
- Ujawnienie się pełnych efektów polityki strukturalnej, współfinansowanej z funduszy unijnych na obszarach wiejskich, co pozwoli na ich rozwój,
- Przyspieszenie przekształceń strukturalnych w rolnictwie (struktury agrarnej, struktury produkcji i struktury przestrzennej);
- Osiągnięcie pełnego poziomu dopłat bezpośrednich, co będzie miało duże znaczenie dla potencjału rozwojowego rolnictwa;
- Poprawa pozycji konkurencyjnej polskiego rolnictwa na rynku unijnym i światowym;
- Poprawa spójności społeczno-ekonomicznej na obszarach wiejskich oraz zmniejszenie bezrobocia jawnego i ukrytego w rolnictwie;
- Ujawnienie się makroekonomicznych efektów integracji w zakresie tempa wzrostu gospodarczego, zatrudnienia, popytu konsumpcyjnego i innych, z ich pozytywnym wpływem na sytuację rolnictwa i obszarów wiejskich.
Na drodze do tych długookresowych korzyści czeka nas wiele trudności i możliwych rozczarowań, zwłaszcza w krótszym okresie.