Wycofywanie owoców i warzyw z rynku

Wycofywanie owoców i warzyw z rynku

Polska, wstępując do Unii Europejskiej, przejęła również jej rozwiązania prawne dotyczące rynku owoców i warzyw. Rynek ten regulują w UE dwa systemy. Pierwszy obejmuje owoce i warzywa świeże, drugi – owoce i warzywa przetworzone. Taki podział był niezbędny ze względu na odmienne zasady i specyfikę funkcjonowania tych rynków. Choć określone są one w Unii innymi aktami prawnymi, to istnieje wspólne ogniwo, które je łączy – są to uznane organizacje producentów lub ich zrzeszenia, odgrywające zasadniczą rolę zarówno na rynku owoców i warzyw świeżych, jak i przetworzonych. To do nich właśnie kierowane jest wsparcie finansowe UE.

Na rynku owoców i warzyw świeżych istnieje mechanizm nazywany powszechnie wycofywaniem owoców i warzyw z rynku, a w Polsce funkcjonujący pod nazwą „Administrowanie rozdysponowywaniem owoców i warzyw nieprzeznaczonych do sprzedaży”. Obejmuje on owoce i warzywa odpowiedniej jakości handlowej, które z różnych względów (np. braku popytu) nie zostały przeznaczone przez organizację producentów do sprzedaży. Za niektóre gatunki nieprzeznaczonych do sprzedaży owoców i warzyw objętych wspólną organizacją tego rynku organizacje producentów otrzymują rekompensaty wypłacane z budżetu Unii Europejskiej.

W Polsce jednostkami administracyjnymi, które będą realizować ten mechanizm, są: Agencja Rynku Rolnego (ARR), Agencja Modernizacji i Restrukturyzacji Rolnictwa (ARiMR) oraz Inspekcja Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych (IJHARS).

Tabela 1. Produkty objęte wspólną organizacją rynku owoców i warzyw

Lata gospodarcze dla produktów objętych wspólną organizacją rynku owoców i warzyw

Rok gospodarczy dla produktów, na które przysługuje wspólnotowa rekompensata z tytułu nieprzeznaczenia do sprzedaży, trwa od 1 stycznia do 31 grudnia dla wszystkich produktów, z wyjątkiem:

• jabłek i gruszek, dla których trwa od 1 sierpnia do 31 lipca następnego roku oraz
• owoców cytrusowych, dla których trwa od 1 października do 30 września następnego roku.

W przypadku produktów nie objętych rekompensatą wspólnotową rok gospodarczy został ustalony od 1 stycznia do 31 grudnia.

Schemat 1. Wypłaty rekompensat za owoce i warzywa nieprzeznaczone do sprzedaży

Sytuacja na rynku owoców i warzyw w Polsce

W 2003 roku zbiory owoców były wyższe w porównaniu z rokiem 2002 i wyniosły ok. 3 309 tys. ton. Mniejsze były zbiory malin, agrestu, a przede wszystkim truskawek, których produkcja wyniosła ok. 131 tys. ton. Wyższe były natomiast zbiory porzeczki i wyniosły ok. 192 tys. ton. Zbiory jabłek były stosunkowo wysokie i wyniosły ok. 2 4279 tys. ton (tabela 1). Produkcja warzyw gruntowych wzrosła w stosunku do roku 2002 do poziomu 5 090 tys. ton. Mniejsza była natomiast produkcja warzyw spod osłon i wyniosła ogółem 671 tys. ton (tabela 2).

Tabela 2. Zbiory owoców w Polsce (w tys. ton)

Źródło: IERiGŻ.

Tabela 3. Zbiory warzyw w Polsce (w tys. ton)

Źródło: IERiGŻ.

Rynek owoców i warzyw w UE

Poszerzona UE będzie produkować ogółem ok. 100 mln ton owoców i warzyw, co plasuje ją na drugim miejscu na świecie zaraz po krajach Azji, które wytwarzają ok. 750 mln ton tych produktów. Produkcja owoców i warzyw, jaką wnoszą do UE jej nowi członkowie (ok. 14 mln ton) nie jest konkurencyjna dla produkcji unijnej, lecz jest w większości jej uzupełnieniem (tabela 3 i 4). Nowe państwa członkowskie dostarczą na rynek UE głównie gatunki uprawiane w tych krajach w niewielkich ilościach, m.in. ze względu na dużą pracochłonność (np. jagody, wiśnie, maliny, porzeczki, truskawki, agrest, a także ogórki).

Tabela 4. Produkcja owoców w Unii Europejskiej (w mln ton)

Źródło: IERiGŻ.

Tabela 5. Produkcja warzyw w Unii Europejskiej (w mln ton)

Źródło: IERiGŻ.

Zagospodarowanie świeżych owoców i warzyw nieprzeznaczonych do sprzedaży

W sytuacji, kiedy niemożliwe jest zagospodarowanie wytwarzanych w krajach Unii Europejskiej owoców i warzyw objętych wspólnym rynkiem, organizacje producentów decydują o nieprzeznaczeniu swoich produktów do sprzedaży, w ustalonych przez nie ilościach i okresach. Sytuacja taka może nastąpić w przypadku nadprodukcji, spadku popytu lub wzrostu kosztów produkcji w stosunku do korzyści uzyskiwanych ze sprzedaży.

Zgodnie z prawem UE istnieje dziewięć możliwości zagospodarowania świeżych owoców i warzyw nieprzeznaczonych do sprzedaży:

• bezpłatne przekazanie organizacjom charytatywnym na potrzeby ich działalności (z możliwością przetworzenia we własnym zakresie),
• bezpłatne przekazanie innym jednostkom organizacyjnym (ośrodkom wypoczynkowym dla dzieci, szpitalom oraz domom opieki społecznej lub zakładom karnym),
• bezpłatne przekazanie – za pośrednictwem uprawnionych organizacji charytatywnych – poza obszar Wspólnoty na potrzeby krajów trzecich,
• bezpłatne rozprowadzanie (poza posiłkami) wśród uczniów w szkołach – dotyczy tylko owoców,
• bezpłatne przekazanie osobom fizycznym bądź innym jednostkom organizacyjnym zużywającym owoce i warzywa do żywienia zwierząt (spożycie bezpośrednie),
• przekazanie określonych ilości świeżych owoców i warzyw przetwórcy wyłonionemu w przetargu na przetworzenie ich na rzecz organizacji charytatywnych lub innych jednostek organizacyjnych, zgodnie ze zgłoszonym wcześniej przez nie zapotrzebowaniem,
• przekazanie określonych ilości świeżych owoców i warzyw przetwórcy wyłonionemu w przetargu na przetworzenie ich na produkty paszowe lub inne produkty niespożywcze (np. na potrzeby przemysłu kosmetycznego),
• przekazanie określonych ilości świeżych owoców przetwórcy wyłonionemu w przetargu na przetworzenie ich – w drodze bezpośredniej destylacji – na spirytus przeznaczony do celów niespożywczych o zawartości alkoholu powyżej 80% objętościowo – dotyczy jabłek, gruszek, brzoskwiń i nektarynek,
• poddanie procesowi biodegradacji lub kompostowaniu w przypadku, gdy pozostałe sposoby zagospodarowania okażą się niemożliwe do realizacji.

Uczestnicy mechanizmu

• uznane organizacje producentów i ich zrzeszenia oraz indywidualni producenci, którzy za pośrednictwem organizacji wycofują owoce i warzywa nieprzeznaczone do sprzedaży oraz występują o rekompensaty z tego tytułu,
• jednostki organizacyjne, które – decyzją Prezesa ARR – zostały uznane za organizacje charytatywne uprawnione do dystrybucji otrzymanych od organizacji producentów lub ich zrzeszeń owoców i warzyw nieprzeznaczonych do sprzedaży,
• inne jednostki organizacyjne lub osoby fizyczne (np. szkoły, szpitale, więzienia, żłobki, kolonie, domy opieki społecznej bądź osoby fizyczne i inne jednostki organizacyjne zużywające owoce i warzywa do skarmiania zwierząt), które – decyzją Prezesa ARR – zostały wyznaczone jako uprawnione do otrzymania bezpłatnie od organizacji producentów i ich zrzeszeń owoców i warzyw nieprzeznaczonych do sprzedaży,
• przetwórcy przetwarzający świeże owoce wycofane ze sprzedaży na alkohol przeznaczony do celów niespożywczych oraz przetwarzający owoce i warzywa na produkty przeznaczone dla organizacji charytatywnych i innych jednostek organizacyjnych lub na produkty paszowe, lub inne cele niespożywcze (np. na potrzeby przemysłu kosmetycznego).

Warunki uczestnictwa organizacji producentów oraz ich zrzeszeń w omawianym mechanizmie

Uznane organizacje producentów oraz ich związki, zamierzające w ramach mechanizmu wycofać z rynku owoce i warzywa, muszą ze stosownym wyprzedzeniem poinformować o tym Agencję Rynku Rolnego. Ostateczne miejsce przeznaczenia wycofywanych produktów powinno być zgodne z decyzją Prezesa ARR w sprawie zezwolenia na rozdysponowanie owoców i warzyw nieprzeznaczonych do sprzedaży.

Docelowe przeznaczenie wycofywanych z rynku owoców i warzyw musi być ustalone przez organizację producentów w taki sposób, aby nie spowodowało zakłócenia normalnego zagospodarowania tych produktów. Musi także uwzględniać wymogi ochrony środowiska (szczególnie w odniesieniu do wody i krajobrazu), zwłaszcza w przypadku biodegradacji i kompostowania.

Produkty przeznaczone do wycofywania muszą spełniać określone wymagania jakościowe (minimum II klasa jakości handlowej). Ponadto, w przypadku przekazywania owoców i warzyw organizacjom charytatywnym lub innym jednostkom organizacyjnym (z wyjątkiem hodowców zwierząt), opakowania produktów muszą być oznaczone godłem UE i opatrzone napisem „Produkt przeznaczony do bezpłatnej dystrybucji”. Jeżeli dystrybucja odbywa się poza Wspólnotą, to napis ten musi być umieszczony w językach państw trzecich, których to dotyczy. Produkty przeznaczone na pasze w stanie świeżym powinny być oznaczone farbą nieszkodliwą dla zdrowia zwierząt, a jednocześnie uniemożliwiającą wprowadzenie produktów do obrotu.

Organizacja producentów powinna zapewnić, że produkty nieprzeznaczone do sprzedaży będą spełniać:

1. Wymogi ustalone dla II klasy jakości, określonej dla każdego produktu zgodnie z art. 2, ust. 2 rozporządzenia Rady nr 2200/96 z 28 października 1996 roku.
2. Normy handlowe ustalone w art. 1 rozporządzenia Komisji (WE) nr 790/2000 z 14 kwietnia 2000 roku – w przypadku pomidorów wycofanych w okresie od 16 lipca do 15 października.
3. Minimalne wymagania jakościowe podane w załączniku nr 1 rozporządzenia Komisji (WE) nr 103/2004 z 21 stycznia 2004 roku – w przypadku produktów, dla których nie zostały ustalone żadne normy jakościowe.

Produkty nieprzeznaczone do sprzedaży podlegają kontroli ilościowej i jakościowej w miejscu nieprzeznaczenia ich do sprzedania oraz w miejscu przeznaczenia w odniesieniu do:

• 100% ilości produktów nieprzeznaczonych do sprzedaży, jeżeli produkty te są przeznaczone do:

– przetwórstwa na rzecz organizacji charytatywnych,
– przetwórstwa na inne cele niespożywcze,
– przetwórstwa na spirytus o zawartości alkoholu minimum 80% objętościowo, przeznaczonego do celów niespożywczych,
– kompostowania lub biodegradacji oraz
– na pasze (w stanie świeżym lub na przetworzenie);

• 10% ilości produktów nieprzeznaczonych do sprzedaży, jeżeli przeznaczone są one dla:

– uznanych organizacji charytatywnych,
– uprawnionych innych jednostek organizacyjnych (oprócz przeznaczenia na pasze dla zwierząt).

Warunki uczestnictwa organizacji charytatywnych i innych jednostek organizacyjnych lub osób fizycznych w omawianym mechanizmie

Organizacje charytatywne, które zamierzają uczestniczyć w omawianym mechanizmie, muszą – decyzją Prezesa ARR – zostać uznane za organizacje charytatywne uprawnione do dystrybucji otrzymanych od organizacji producentów i ich zrzeszeń owoców i warzyw nieprzeznaczonych do sprzedaży. Inne jednostki organizacyjne lub osoby fizyczne muszą zostać uprawnione (także decyzją Prezesa ARR) do bezpłatnego otrzymania od organizacji producentów i ich zrzeszeń owoców i warzyw nieprzeznaczonych do sprzedaży.

Warunkiem uzyskania uznania i uprawnienia jest złożenie wniosku (dostępnego na stronach internetowych ARR), do którego należy dołączyć określone dokumenty.

Uznanie oraz uprawnienie są przyznawane po przeprowadzeniu weryfikacji wniosków i załączonych dokumentów. Przyznaje się je bezterminowo; jedynie osoby fizyczne bądź inne jednostki organizacyjne zużywające owoce i warzywa do karmienia zwierząt uzyskują uprawnienie na trzy lata.

Uznane organizacje charytatywne oraz uprawnione inne jednostki organizacyjne uczestniczące w mechanizmie są zobowiązane do przestrzegania warunków określonych w ustawodawstwie unijnym i krajowym regulującym rynek owoców i warzyw, a w szczególności do:

• prowadzenia księgowości finansowej i materiałowej dotyczącej produktów otrzymywanych w ramach mechanizmu,
• poddania się kontrolom przewidzianym przez przepisy wspólnotowe (przeprowadzanym przez ARR i inne upoważnione instytucje),
• dostarczania dokumentów potwierdzających odbiór produktów nieprzeznaczonych do sprzedaży.

Uznanie organizacji charytatywnych oraz uprawnienie innych jednostek organizacyjnych lub osób fizycznych zużywających owoce i warzywa do karmienia zwierząt mogą być cofnięte – decyzją Prezesa ARR – jeśli w trakcie przeprowadzonych kontroli stwierdzone zostaną uchybienia lub nieprawidłowości. Cofnięcie uznania następuje na co najmniej jeden rok gospodarczy i może być przedłużone w zależności od wagi stwierdzonych uchybień.

Inne jednostki organizacyjne, u których zostaną wykryte nieprawidłowości, nie kwalifikują się do bezpłatnego otrzymywania wycofywanych z rynku produktów w następnym roku gospodarczym. Ponadto, w przypadkach opisanych powyżej, odbiorcy produktów wycofanych z rynku mają obowiązek zwrotu wartości otrzymanych produktów (wraz z kosztami pakowania i sortowania) oraz kosztów transportu powiększonych o odsetki za okres od momentu otrzymania produktów do ich zwrotu.

Uznane organizacje charytatywne oraz uprawnione inne jednostki organizacyjne mogą otrzymywać wycofane z rynku owoce i warzywa w stanie świeżym, a następnie przetwarzać je we własnym zakresie. Mogą one także wystąpić do ARR z zapotrzebowaniem na produkty przetworzone. Wówczas ARR organizuje przetargi na przetworzenie owoców i warzyw na rzecz organizacji charytatywnych i innych jednostek organizacyjnych zgodnie ze złożonym przez nie zapotrzebowaniem.

Warunki uczestnictwa przetwórców w przetargach organizowanych przez ARR w ramach mechanizmu

W ramach mechanizmu administrowania rozdysponowywaniem owoców i warzyw nieprzeznaczonych do sprzedaży ARR organizuje przetargi na: 

1. Przetworzenie wycofanych z rynku owoców i warzyw na rzecz organizacji charytatywnych i innych jednostek organizacyjnych – za kryterium wyboru uznawana będzie ilość produktu przetworzonego (wyrażona w jednostkach wagowych lub procentowo) uzyskanego z jednej jednostki produktu świeżego, za określone wynagrodzenie (wyrażone w ilości świeżego produktu, którą przetwórca przeznaczy na przetwórstwo na swoje potrzeby); produkt przetworzony musi odpowiadać parametrom jakościowym zamieszczonym w zaproszeniu do przetargu oraz w umowie, którą wyłoniony w procedurze przetargowej przetwórca powinien zawrzeć z ARR. Umowa może być jednak podpisana dopiero po uprzedniej akceptacji przez KE zawartych w niej warunków.
2. Przetworzenie owoców i/lub warzyw na spirytus o zawartości alkoholu minimum 80% objętościowo, przeznaczony do celów niespożywczych, na produkty paszowe lub do innych celów niespożywczych – za kryterium wyboru uznawana będzie cena, którą przetwórca jest gotowy zapłacić za otrzymany do przetworzenia produkt; należność tę jest on zobowiązany zapłacić w terminie 7 dni od daty przejęcia świeżego produktu od organizacji producentów lub ich zrzeszenia. Przetwórcy owoców na spirytus przeznaczony do celów niespożywczych zobowiązują się dodatkowo dostarczyć do ARR dokument potwierdzający skażenie uzyskanego spirytusu w sposób uniemożliwiający zastosowanie go do celów spożywczych oraz deklarują, że nie będą ubiegać się o inną pomoc finansową z tytułu tego przetwórstwa.

Przetwórcy zainteresowani uczestnictwem w przetargu powinni złożyć swoje oferty w terminie podanym w zaproszeniu do przetargu wraz z zabezpieczeniem przetargowym, którego wysokość zostanie określona w zaproszeniu.

Po rozstrzygnięciu przetargu projekt umowy, którą ARR zamierza podpisać z wyłonionym przetwórcą, zostaje przesłany do Komisji Europejskiej. Po zaakceptowaniu umowy przez KE jest ona podpisywana przez ARR i przetwórcę, którego oferta przetargowa została przyjęta. Przetwórca jest zobowiązany do złożenia zabezpieczenia dostawy w wysokości określonej w umowie.

Przetworzone produkty podlegają całkowitej kontroli ilościowej i jakościowej.

W przypadku pozytywnych wyników kontroli przetwórca otrzymuje zwrot zabezpieczenia dostawy. Jeśli jednak stwierdzone zostaną nieprawidłowości, wówczas zabezpieczenie dostawy zostaje odpowiednio (w części lub w całości) przejęte przez ARR.

Rekompensaty za produkty nieprzeznaczone do sprzedaży (wycofane z rynku)

O rekompensatę z tytułu nieprzeznaczenia do sprzedaży owoców i warzyw mogą ubiegać się uznane organizacje producentów i ich zrzeszenia, a także indywidualni producenci, którzy wycofują te produkty za pośrednictwem tych organizacji.

Rekompensata, którą otrzymuje indywidualny producent, jest pomniejszona o 10% oraz o koszty poniesione przez organizacje producentów (związane z procesem wycofania).

W ramach mechanizmu rekompensaty będą wypłacane przez Agencję Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa.

Wysokość rekompensaty z tytułu nieprzeznaczenia do sprzedaży owoców i warzyw jest jednakowa dla poszczególnych produktów na terenie całej Wspólnoty.

Kwota rekompensat określona jest w euro, a jej wysokość obowiązuje od 2002 roku (tabela 6).

Rekompensaty przyznawane ze środków Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnych są wypłacane w przypadku nieprzeznaczenia do sprzedaży tylko takich produktów, jak: kalafiory, pomidory, jabłka, winogrona, morele, nektarynki, brzoskwinie, gruszki, bakłażany, melony, arbuzy, pomarańcze, mandarynki, klementynki, satsuma i cytryny.

Rekompensaty wypłacane są do wysokości 10% wprowadzonej do obrotu ilości owoców i warzyw (w przypadku jabłek i gruszek limit ten wynosi 8,5%). Organizacje producentów i ich zrzeszenia mogą wypłacać dodatkowe rekompensaty ze swoich funduszów operacyjnych do rekompensaty wspólnotowej, jednak maksymalna wysokość tych dodatków nie może przekroczyć limitu określonego w załączniku 2 rozporządzenia Komisji (WE) nr 103/2004.

W przypadku, gdy z rynku wycofywane są pozostałe produkty objęte wspólną organizacją rynku owoców i warzyw (nieobjęte rekompensatą wspólnotową), rekompensata może być wypłacana przez organizacje producentów lub ich zrzeszenia z ich funduszów operacyjnych.

Tabela 6. Wysokości rekompensat dla poszczególnych produktów