Anna Sapota: Operator systemu kaucyjnego z kluczową rolą

Anna Sapota, wiceprezes ds. public affairs dla Europy Północno-Wschodniej w Grupie TOMRA

Operator systemu kaucyjnego będzie pełnił w nim kluczową rolę. To ważny partner dla wszystkich uczestników

Ustawa dotycząca systemu kaucyjnego, którą poparła w Sejmie zdecydowana większość parlamentarzystów, to najlepszy krok w kierunku cyrkularnego wykorzystania surowców w Polsce. Już we wtorek, 25 lipca, komisja senacka podejmie dalsze prace nad jej kształtem, wypracowanym na podstawie wielomiesięcznych rozmów wśród całej branży. Obecnie głównymi dyskutowanymi zagadnieniami są w zasadzie zakres, czyli jakie opakowania powinny być ujęte w systemie oraz jak duże sklepy powinny się w nim znaleźć. Czy będą to placówki od 100, 200 czy 500 mkw. w górę? W europejskich systemach kaucyjnych zbiera się około 90% opakowań do recyklingu, a na tę liczbę składają się zbiórki zarówno w dużych sklepach, jak i w tych najmniejszych, które chętnie dołączają do systemu korzystając z możliwości zbiórki manualnej. Bo jak pokazują badania rynkowe – to od wygody dla konsumenta zależy sukces systemu. Jednak system zbiórki to o wiele więcej zagadnień i szczegółów. Jednym z nich jest rola operatora.

Biorąc przykład dobrze zaprojektowanych systemów kaucyjnych – Norwegii i Finlandii, punktów ze zbiórką manualną jest tam w przeważającej większości. Wydajne programy zapewniają konsumentom punkty zwrotu opakowań, proporcjonalnie do gęstości punktów sprzedaży detalicznej. Inaczej mówiąc, należy przyjąć stosunek 1 punktu zbiórki na około 1000 osób. Ze względu na większą liczbę ludności na obszarach miejskich, również punktów zbiórki będzie tam więcej. Na przykład ich liczba na kilometr kwadratowy w całej Norwegii wynosi 0,3, ale w stolicy kraju, Oslo, już 11. Szacujemy, że w Polsce, będzie niemal 37 tysięcy punktów zbiórki - manualnej i automatycznej - licząc razem z punktami dobrowolnymi, co daje jeden punkt na 1032 osoby. Wśród nich znajdą się zarówno duże sklepy, jak i te najmniejsze, które, jak wynika z badań rynkowych, chętnie dołączają do systemu ze względu na wiążące się z tym korzyści, chociażby konkurencyjność – konsumenci decydują się na zrobienie zakupów tam, gdzie mogą zwrócić zużyte opakowania.

Jednak, mimo tak licznych punktów z manualną zbiórką, to ta automatyczna ma największy udział w ogólnej liczbie zebranych opakowań do recyklingu. Jest to średnio 95% ze zbiórki automatycznej i 5% ze zbiórki manualnej. A na inwestycji w odpowiednią maszynę do zbierania opakowań sklep zyskuje na opłacie manipulacyjnej koordynowanej przez operatora. Ta co do zasady pokrywa koszty sklepu związane z uczestnictwem w systemie, w tym koszty energii elektrycznej, zajętej przestrzeni, a także amortyzację inwestycji w automatyczną zbiórkę. Producenci technologii, są w stanie pokryć zapotrzebowanie na wyposażenie wszystkich potencjalnych sklepów w Polsce, planujących inwestycję w recyklomaty. A to oznacza, że pod kątem technologicznym Polska będzie gotowa na 1 stycznia 2025 roku.

Operator ważnym partnerem dla wszystkich stron systemu kaucyjnego

Możemy wyróżnić cztery filary, które zazwyczaj są związane z działaniem operatora systemu kaucyjnego. Pierwszym z nich jest filar operacyjny. Jest on bowiem odpowiedzialny za zorganizowanie sieci zbiórki opakowań po napojach w sklepach obowiązkowo uczestniczących w systemie oraz włączanie sklepów dobrowolnie przystępujących do systemu. Musi zarejestrować zarówno placówki handlowe, jak i producentów oraz produkty wchodzące w skład systemu. To właśnie operator będzie przygotowywał i podpisywał umowy ze wszystkimi zainteresowanymi stronami i usługodawcami, dotyczące odbioru czy przetwarzania opakowań. Można więc powiedzieć, że operator jest tym podmiotem, który w dużej mierze będzie odpowiedzialny za całokształt funkcjonowania systemu. W grę wchodzi również rola nadzorcza – ocenianie ryzyka nadużyć i opracowanie środków zapobiegawczych, przeprowadzanie audytów producentów i operatorów usług, a także zatwierdzanie i prowadzenie kontroli jakości procedur oraz technologii do zbiórki manualnej i automatycznej.

Kluczowy jest również filar finansowy i sprawozdawczy. Składa się na niego między innymi prowadzenie centralnej bazy danych kodów kreskowych wszystkich produktów uczestniczących w systemie (to producenci muszą je dostarczyć) i udostępnianie ich zainteresowanym stronom. Operator ma zadanie agregować dane z automatycznych i manualnych punktów zbiórki. Bardzo ważnym aspektem jego działalności będzie zarządzanie finansami systemu, a więc rozliczanie pobieranych i wypłacanych kaucji z producentami i sklepami, rozliczanie opłat manipulacyjnych ze sklepami i ustalanie oraz pobieranie opłat od producentów w ramach systemu ROP. Operator będzie również odpowiedzialny na negocjacje warunków i cen sprzedaży zebranych surowców oraz zapewnienie ich jakości.

Wreszcie, rolą operatora będzie prowadzenie działań komunikacyjnych i marketingowych, w tym realizacja publicznych kampanii informacyjnych dotyczących systemu kaucyjnego.

Operator a sprawa polska

A jak kwestię operatora reguluje procedowana właśnie ustawa implementująca system kaucyjny w Polsce? Przede wszystkim, co nie jest standardem, zakłada ona istnienie wielu operatorów – inaczej, niż chociażby na Słowacji, gdzie system ruszył 1 stycznia 2022 roku. I tak, każdy sklep powyżej 200 mkw. będzie musiał podpisać umowę z każdym operatorem, który się do niego zgłosi, a każdy sklep poniżej 200 mkw. będzie musiał podpisać umowę z przynajmniej z jednym operatorem. Warunkiem wstępnym przewidzianym w ustawie jest to, że operatorzy będą musieli również zawrzeć umowę miedzy sobą, dotyczącą wzajemnych rozliczeń związanych z obiegiem surowcowym oraz finansowym. Ma to ujednolicić wymogi dotyczące zbiórki w sklepach oraz zapewnić powszechność systemu oraz dać możliwość oddania każdego opakowania objętego kaucją w każdym sklepie, bez okazywania paragonu. Operator będzie też pokrywał koszty funkcjonowania systemu, w tym koszty zbiórki ponoszone przez sklepy uczestniczące w systemie.

Poszukując przykładów operatorów działających w dobrze zaprojektowanych i efektywnych systemach kaucyjnych, na pewno warto zwrócić uwagę na Norwegię. Tamtejszy system jest wyjątkowy, ponieważ został wprowadzony dobrowolnie przez sektory produkcji napojów i sprzedaży detalicznej, a to ze względu na podatek ekologiczny od zużytych i niezebranych opakowań po napojach. Branże te powołały do życia Infinitum, przedsiębiorstwo non-profit, którego celem jest zbieranie i recykling opakowań po napojach poprzez zarządzanie systemem kaucyjnym. Infinitum należy w całości do stowarzyszeń producentów napojów i stowarzyszeń sprzedawców detalicznych (po połowie udziałów). W 2022 roku organizacja ta osiągnęła wskaźnik zwrotu na rewelacyjnym poziomie 92%.

Kolejny przykładem jest Finlandia, w której również funkcjonuje system dobrowolny. W 1996 r. wraz ze startem systemu producenci stworzyli tam jednego operatora – PALPA. Jednak od kilku lat działa także drugi operator, który realizuje obowiązki dla innego (innych) wprowadzających/producentów. System wciąż działa sprawnie i osiąga poziom zbiórki 96% (dane za 2021 r.). Nieco podobny (choć to pozorne podobieństwo) do modelu polskiego jest z kolei ten, który funkcjonuje w Niemczech. Nie ma tam jednego operatora, mamy za to do czynienia z wieloma izbami rozliczeniowymi, które zajmują się rozliczaniem kwot kaucji pobranych i wypłaconych przez sklepy tak, aby te kwoty były neutralne dla sklepów. Jednocześnie funkcjonuje w Niemczech organizacja parasolowa o nazwie Deutsche Pfandsystem GmbH (DPG). Jej obowiązki sprowadzają się do określania podstawowych zasad działania systemu, tak aby działał zgodnie z prawem, optymalizacji działania systemu od strony administracyjnej, zarządzania centralną bazą danych, rejestracji nowych produktów i certyfikacji technologii. Ale DPG nie jest częścią obiegu operacyjnego ani finansowego systemu, pełni więc o wiele skromniejszą rolę, niż klasyczny operator.

Na koniec warto zaś dodać, że żadna z wymienionych wyżej organizacji nie jest operatorem w rozumieniu polskiej ustawy. Czyni to projektowany w Polsce system wyjątkowym, a jednocześnie zachęca do zastanowienia się, czy będzie on efektywny i wygodny dla wszystkich użytkowników.

oprac, e-red, ppr.pl