Sytuacja na rynku ziemniaka – analizy i prognozy ARR

Zbiory ziemniaków w 2002 roku wyniosły (według GUS) 15,4 mln ton1 i były o ponad 20% mniejsze niż w 2001 roku. Wzrost plonów nie zrekompensować bardzo dużego zmniejszenia powierzchni ich uprawy (wykres 1).

 Spadek zainteresowania ziemniakami jako paszy oraz brak możliwości zwiększenia sprzedaży powoduje, że areał ich uprawy jest systematycznie ograniczony. W porównaniu do wyników Spisu Rolnego z 1996 roku był on w 2002 roku mniejszy o 530 tys. ha. W ostatnich sześciu latach zmniejsza się o około 88 tys. ha rocznie.

Malejące znaczenie ziemniaków jako paszy będzie powodowało dalsze zmniejszanie się powierzchni ich uprawy. Obecnie około 40% ziemniaków jest przeznaczane na konsumpcje i na potrzeby przemysłu. Tymczasem w krajach Unii Europejskiej, w których uprawa ziemniaków ma duże znaczenie (np. Niemcy), udział ten wynosi około 75%. Na pasze przeznacza się tam tylko odpady nie nadające się do innego zagospodarowania. Jest to również model docelowy dla Polski.

Część areału zajmowanego dotychczas przez ziemniaki przeznacza się pod uprawić bardziej efektywnej kukurydzy (zarówno na ziarno, jak i na kiszonkę). Ziemniaki wprawdzie ciągle należy do roślin powszechnie uprawianych, ale ich znaczenie systematycznie maleje. Pod względem zajmowanej powierzchni w 2002 roku ustępowały nie tylko pszenicy i żytu, ale i pozostałym zbożom, z wyjątkiem kukurydzy, a ich udział w strukturze zasiewów obniżył się do około 7%.

Najbardziej ograniczana jest powierzchnia uprawy ziemniaków w rejonach charakteryzujących spić dotychczas najwyższym ich udziałem w strukturze zasiewów (mazowieckie, łódzkie, świętokrzyskie, małopolskie, podkarpackie). W rejonach tych dominuje gospodarstwa małe, produkujące gównie na potrzeby własne. Natomiast w zachodniej i północno-zachodniej części kraju, gdzie jest inna struktura gospodarstw, spadek powierzchni był relatywnie mniejszy. Według GUS, plony ziemniaków w 2002 roku wyniosły 190 dt/h i były o 28 dt/ha, tj. o 17,3%, wyższe aniżeli w roku 2001. Wzrost ten był spowodowany przede wszystkim korzystnymi warunkami pogodowymi w okresie wegetacji. Nie wystąpiły te na większą skalę choroby grzybowe, które obok małych opadów są zwykle główną przyczyn spadku plonów.

W Polsce dominuje uprawa ziemniaków z przeznaczeniem na własne potrzeby. Stosuje się tradycyjne, pracochłonne technologie uprawy, nie wymagające dużych nakładów pieniężnych. Praktycznie nie stosuje się sadzeniaków kwalifikowanych (obecnie ich zużycie w zużyciu sadzeniaków ogółem wynosi około 4%), niskie jest nawożenie mineralne i stosowanie środków ochrony. W gospodarstwach towarowych, gdzie stosuje się nowoczesne technologie uprawy, plony wynoszą 25–35 t/ha i są znacznie wyższe od średniej krajowej. Produkcja towarowa stanowi jednak nadal zaledwie około 25% ogółu zbiorów i nie więcej niż 15–20% ogólnego areału uprawy ziemniaków. Wraz ze zmniejszaniem się produkcji ziemniaków w małych gospodarstwach i wzrostem udziału produkcji towarowej, średni poziom plonów będzie się zwiększać, co już miało miejsce w 2002 roku. W najbliższej perspektywie nie zbliży się on jednak do średniego poziomu w krajach UE, który obecnie wynosi około 350 dt/ha.

Bilans ziemniaków

W sezonie 2002/03 obroty rynkowe ziemniakami wzrosły do około 3,7 mln ton. Wynika to przede wszystkim ze zwiększenia ich przerobu przez przemysł o około 0,25 mln ton (do 1,6 mln ton). Nieco wyższa w stosunku do sezonu poprzedniego jest sprzedaż ziemniaków świeżych do bezpośredniej konsumpcji i kształtuje się na poziomie blisko 2 mln ton. Również nieznacznie wzrósł eksport (do około 60 tys. ton).

Następstwem obniżania się produkcji ziemniaków jest spadek ich zużycia. Dotyczy to zwłaszcza ziemniaków przeznaczonych na paszę, gdyż poziom samozaopatrzenia rodzin rolniczych od lat kształtuje się na prawie niezmienionym poziomie. Zwiększył się przerób ziemniaków na skrobię. Utrzymała się wzrostowa tendencja w przerobie na frytki i chipsy. Większy przerób powoduje, że udział skupu w obrotach rynkowych wzrósł do 45–50%. Targowiskowa i bezpośrednia sprzedaż ziemniaków przez producentów do sieci detalicznej nadal jednak pozostaną kanałem dystrybucji przynajmniej równorzędnym ze skupem. W sezonie 2002/03 kanałami rynkowymi (skup, sprzedaż targowiskowa, eksport) rozdysponowane będzie około 24% zbiorów.

Tabela 1. Bilans ziemniaków (w tys. ton)

b) szacunek

b) prognoza

c) ziemniaki zużyte przez przemysł, bez wzglądu na przeznaczenie

Źródło: dane GUS.

Ubytki i straty związane z przechowywaniem ziemniaków wyniosą około 1,97 mln ton (12% zbiorów). W bilansie najpoważniejszą pozycją jest nadal spasanie. Szacuje się, że w sezonie 2002/03 paszowe zużycie ziemniaków będzie znacząco mniejsze niż w latach ubiegłych i wyniesie około 5,4 mln ton. Udział ziemniaków przeznaczonych na pasze w zbiorach ogółem w bieżącym sezonie wyniesie około 35%. Blisko 4,1 mln ton zostanie skarmione przez trzoda chlewną, a 1,3 mln ton przez pozostaje zwierzęta, tj. odpowiednio około 75% i 25% ogólnego ich wykorzystania na spasanie.

Ziemniaki na pasze są uprawiane w małych gospodarstwach dysponujących słabymi glebami i dużymi zasobami siły roboczej. Z ekonomicznego punktu widzenia, biorąc pod uwag koszty produkcji, stosowanie ziemniaków w żywieniu zwierząt jest nieefektywne, są one bowiem jedną z najdroższych pasz. Również rosnące wymagania przemysłu mięsnego, mającego trudności ze sprzedażą tłustej wieprzowiny, ograniczają takie zużycie ziemniaków. Za kilka lat na pasze będzie się zużywać 1–2 mln ton ziemniaków, a ich udział w produkcji będzie stanowi 10–20% zbiorów.

Ceny ziemniaków i ich przetworów

Początek sezonu 2002/03 wskazywał, że będzie on kolejnym rokiem wysokich cen, bowiem ceny na targowiskach były zbliżone do cen sprzed roku. Jednak wraz z rosnącymi dostawami ziemniaków nastąpi znaczący sezonowy spadek cen targowiskowych. W IV kwartale 2002 roku spadek cen w stosunku do analogicznego kwartału 2001 roku, był jeszcze większy. W I kwartale br. ceny na targowiskach były niższe niż przed rokiem o około 25%.

Ceny skupu ziemniaków w sezonie 2002/03 kształtuj się również na mniszym poziomie aniżeli w sezonie 2001/02, jednak skala ich spadku jest mniejsza niż cen targowiskowych (średnio w skali całego sezonu o około 5%). W lipcu, na początku bieżącego sezonu, kiedy w skupie dominuj ziemniaki wczesne, ceny były nieco niższe niż przed rokiem. We wrzeniu, kiedy skupuje się gównie ziemniaki skrobiowe oraz do produkcji Suszów, średnia cena była wyższa niż w roku ubiegłym o 1,5% i wynosiła 200 zł/t. W IV kwartale minionego roku ceny skupu były już jednak o 6–8% niższe niż rok wcześniej. Skup ziemniaków przemysłowych odbywa się na podstawie zawartych wcześniej umów kontraktacyjnych określających cenę transakcji, nie podlegające wahaniom podaży.

Producenci skrobi, aby otrzymał dopłaty kompensacyjne do jej produkcji, płacili rolnikom za ziemniaki skrobiowe przynajmniej cenę minimalną, określoną w ustawie na 0,80 zł za 1 kg skrobi. Przy zawartości skrobi w ziemniakach 18,5% daje to 148 zł/t, a przy 20% – 160 zł/t. Natomiast w skupie ziemniaków na potrzeby Suszów spożywczych ceny ustalono na poziomie 150–200 zł/t.

Ceny frytek i chipsów wykazują tendencje wzrostowe niezależnie od wahań cen skupu surowca. Koszt ziemniaków w ich produkcji stanowi zaledwie odpowiednio około 8% i około 13% ceny detalicznej produktu finalnego. Na tempo wzrostu cen detalicznych tych wyrobów mają wpływ koszty pozasurowcowe, a przede wszystkim zmiany popytu. Wzrost cen chipsów w sezonie 2001/02 wyniósł 4,9%, a frytek 4,6%. średnia cena chipsów w tym samym sezonie wyniosła 31,85 zł/kg, frytek zaś 7,68 zł/kg. W ostatnich pięciu sezonach tempo wzrostu cen chipsów wynosiło około 3–5%; w przypadku frytek wzrost ten był większy, z wyjątkiem ostatniego roku. W bieżącym sezonie tempo wzrostu cen detalicznych przetworów ziemniaczanych zmalało, a nawet wystąpiła ich stabilizacja.

Natomiast w przypadku cen skrobi ziemniaczanej wahania są znaczące i mają charakter koniunkturalny. Po okresie wzrostu w roku 2000, począwszy od stycznia 2001 do końca 2002 roku wykazywały one tendencję spadkową. W 2002 roku średnia cena zbytu 1 kg mączki ziemniaczanej Superior wynosiła 1,66 zł/kg (o około 10% mniej niż w 2001 roku i aż o 31% mniej niż dwa lata temu). W końcu 2002 roku obniżyła się do 1,51 zł/kg, a w pierwszych miesiącach 2003 roku zaczęła powoli rosnąć i taka sytuacja utrzyma się do czasu większej podaży skrobi ziemniaczanej z nowej kampanii, tj. jesieni 2003 roku.

Tabela 2. Ceny detaliczne ziemniaków i ich przetworów (zł/kg)

a) szacunek

Źródło: dane GUS.

Przemysłowe przetwórstwo ziemniaków

Przerób ziemniaków na skrobię, spirytus i susze spożywcze w sezonie 2002/03 będzie większy niż w poprzednim i może sięgnąć około 1,1 mln ton. Wyższy przerób na skrobię nie pozwoli jednak na wyprodukowanie jej ilości odpowiadającej krajowemu kontyngentowi (200 tys. ton), określonemu ustaw o regulacji rynku skrobi. Przerób na susze i spirytus będzie prawdopodobnie zbliżony do odnotowanego w poprzednim sezonie. Utrzyma się nadal wzrostowa tendencja przerobu ziemniaków na pozostaje przetwory spożywcze, choć tempo wzrostu nie będzie już tak wysokie, jak w poprzednich latach.

Tabela 3. Przemysłowy przerób ziemniaków (w tys. ton)

a) szacunek

b) prognoza

Źródło: dane „POLZIEM” Sp. z o.o., Ministerstwa Finansów i GUS, informacje z przedsiębiorstw, opracowanie własne.

Jesienią 2002 roku skup ziemniaków prowadziły wszystkie zakłady przemysłu ziemniaczanego. Łącznie skupiły one około 985 tys. ton, z czego 910 tys. ton ziemniaków skrobiowych i 75 tys. ton ziemniaków do produkcji suszów spożywczych. Skup ziemniaków skrobiowych był o około 18–20% niższy niż to wynikało z umów kontraktacyjnych (zakontraktowano ocznie ponad 1100 tys. ton), ale o ponad 30% wyższy od osiągniętego  w ubiegłej kampanii.

Aktualnie przedsiębiorstwa przemysłu ziemniaczanego przystępuj do zawierania umów na dostawy ziemniaków skrobiowych w kampanii 2003/04. Ich poziom wynika z decyzji Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi dotyczących limitów produkcji skrobi ziemniaczanej w trzech okresach produkcyjnych (od 2002/03 do 2004/05). Krajowy kontyngent produkcji skrobi ziemniaczanej w okresie od 1 lipca 2003 do 30 czerwca 2004 roku wynosi 220 tys. ton. Oznaczałoby to potrzebę skupu w kampanii 2003/04 około 1,2–1,3 mln ton ziemniaków i zakontraktowanie około 40 tys. ha upraw ziemniaków skrobiowych. Skup pozakontraktacyjny, ze wzglądu na jego nieopłacalność, nie będzie prowadzony. Obowiązuję jeszcze stawki płatności kompensacyjnych stosowane w poprzednim sezonie. Ich wysokość dla plantatorów dostarczających ziemniaki na podstawie umowy wynosi 96 zł za 1 tonę skrobi zawartej w ziemniakach, a wysokość dopłaty kompensacyjnej do produkcji skrobi z ziemniaków dostarczonych na tej podstawie – 66 zł za 1 tonę skrobi.

W wyniku negocjacji płatności kompensacyjne w sezonie 2003/04 dla producentów ziemniaków skrobiowych ustalono na poziomie 104 zł/t skrobi a dopłaty do produkcji skrobi w wysokości 74 zł/t. Cena minimalna na ziemniaki dostarczane do producentów skrobi na podstawie zawartych umów wynosi w sezonie 2003/04, zgodnie z rozporządzeniem Rady Ministrów, 0,808 zł za 1% skrobi w 1 dt.

W bieżącym sezonie przemysł ziemniaczany, dzięki budżetowym dopłatom do eksportu, dopłatom kompensacyjnym dla rolników produkujących ziemniaki skrobiowe, i dla producentów skrobi ziemniaczanej wykazuje zdecydowaną poprawę sytuacji finansowej.

Handel zagraniczny ziemniakami i ich przetworami

Obroty handlowe w II półroczu 2002 roku wskazuj na utrzymywanie się korzystnych tendencji w eksporcie przetworów ziemniaczanych. Jednocześnie zanotowano dalszy wzrost importu produktów skrobiowych.

W tym okresie eksport przetworów z ziemniaków wyniósł 102,5 tys. ton i był wyższy w porównaniu z II półroczem 2001 roku o 19 tys. ton. Wzrósł przede wszystkim eksport skrobi i mąki ziemniaczanej, który w II półroczu 2002 roku wyniósł 43 tys. ton wobec 32,9 tys. ton w analogicznym okresie 2001 roku. Sprzedaż na rynki zagraniczne pozostałych produktów skrobiowych wyniosła 17,3 tys. ton, z czego 14,5 tys. ton stanowiło białko skrobiowe, a 2,8 tys. ton skrobie modyfikowane (dekstryny). Wysoki eksport produktów skrobiowych w ostatnich sezonach jest skutkiem dopłat do ich eksportu. Wyższa jest również sprzedaż na rynki zagraniczne frytek, która w sezonie 2002/03 wyniesie 70-75 tys. ton z czego w II półroczu 2002 roku wyeksportowano 37 tys. ton. Frytki mają największy udział w strukturze wartościowej eksportu.

W II półroczu 2002 roku wyniósł on 37%. W I półroczu 2003 roku ten poziom eksportu zapewne utrzyma się i w ciągu całego sezonu sprzedaż frytek przekroczy 70 tys. ton. Eksport chipsów w I połowie bieżącego sezonu wyniósł 4,7 tys. ton wobec 6,1 tys. ton w analogicznym okresie poprzedniego roku. W skali całego sezonu sprzedaż chipsów na rynki zagraniczne wyniesie około 10–12 tys. ton. Suszu wyeksportuje się zaledwie 1 tys. ton, po około 0,5 tys. ton w pierwszej i drugiej połowie bieżącego sezonu.

Po ubiegłorocznych zbiorach wyeksportowano 47,3 tys. ton ziemniaków wobec zaledwie 19 tys. ton w całym poprzednim sezonie. W I półroczu 2003 roku wyniesie około 20 tys. ton. Ten wzrost jest konsekwencją niskich cen na naszym rynku. Poziom eksportu w porównaniu z wielkości produkcji czy poziomem eksportu z początku lat 90. jest jednak niski. Systematyczny spadek sprzedaży ziemniaków świeżych na rynki zagraniczne jest wynikiem rosnącej konkurencji ziemniaków unijnych (holenderskich). Konkurencji tej, ze wzglądu na niską jakość i trudności w przygotowaniu dużych partii ziemniaków standaryzowanych, nie są w stanie sprosta polscy eksporterzy. W Polsce bowiem nadal brak rozwiniętej infrastruktury rynku w zakresie obrotu (skupu, przechowywania, pakowania, handlu hurtowego) ziemniakami. Głównym kierunkiem geograficznym eksportu zarówno ziemniaków, jak i przetworów są kraje byłego
ZSRR.
W bieżącym sezonie na stosunkowo niskim poziomie kształtuje się import ziemniaków i ich przetworów, z wyjątkiem produktów skrobiowych. Szacuje się, że import ziemniaków świeżych w całym sezonie wyniesie około 40 tys. ton i będą to gównie ziemniaki wczesne i sadzeniaki, sprowadzone wiosną 2003 roku. Wyższy będzie w stosunku do sezonu poprzedniego import produktów skrobiowych, który prawdopodobnie przekroczy 90 tys. ton.

Prognoza produkcji ziemniaków

W 2003 roku będzie postępowało, szacowane na 5%, zmniejszanie powierzchni uprawy ziemniaków. Plony, o ile warunki pogodowe będą sprzyjające, nie będą odbiegały od ubiegłorocznych, a zbiory mogą wynieść 14,0–14,5 mln ton, tj. o około 1 mln ton mniej niż w 2002 roku. Z tego około 4 mln ton trafi do obrotu rynkowego, reszta zaś będzie przeznaczona na potrzeby rolników.