Programy rolnośrodowiskowe

Na samym początku należy odpowiedzieć na pytanie jakie jest powiązanie obszarów rolniczych z ochroną przyrody.
Już na początku lat 80-tych zaczęto głosić teorię o konieczności ochrony różnorodności biologicznej na wszystkich poziomach organizacji przyrody oraz konieczność ochrony przyrody nie tylko w granicach wyznaczonych obszarów chronionych takich jak: rezerwaty, parki narodowe lub krajobrazowe. Zapanował pogląd, iż ochrona przyrody powinna odbywać się także na terenach wiejskich i rolniczych.

Polski krajobraz rolniczy stanowi ogromną wartość w skali Europy. Tradycyjne, ekstensywne rolnictwo jest jednym z najważniejszych czynników korzystnie oddziałujących na różnorodność biologiczną polskich krajobrazów. Grunty orne zajmują ponad połowę powierzchni naszego kraju. Obecnie w Polsce użytki rolne obejmują od 13% do 42% powierzchni obszarów chronionych.

W procesie akcesji Polski do UE prowadzone były prace dostosowujące prawo polskie do wymogów prawodawstwa wspólnotowego.

Co to jest program rolnośrodowiskowy?

Programy rolnośrodowiskowe są instrumentem finansowym służącym zachęcaniu rolników do kontynuacji bądź stosowania praktyk rolniczych prowadzących do ekologizacji produkcji rolniczej, która powinna być czymś więcej niż zwykła dobra praktyka rolnicza.

Działania rolnośrodowiskowe są jednym z instrumentów finansowych Wspólnej Polityki Rolnej (ang. Common Agriculture Policy) Wspólnoty Europejskiej. Mają one zapewnić integrację rozwoju gospodarki rolnej z ochroną środowiska poprzez minimalizowanie negatywnych skutków i maksymalizowanie pozytywnych efektów działalności rolniczej. System produkcji rolniczej przyjaznej dla środowiska obejmuje:

• ograniczenie negatywnych skutków dla środowiska naturalnego wynikających z procesu produkcyjnego
• dbałość o walory przyrodnicze i kulturowe na terenie gospodarstwa
• wprowadzenie ograniczeń odnośnie stosowania środków produkcji, tak by wykorzystać naturalny potencjał produkcyjny agrocenoz

Podstawy prawne.

Podstawy prawne dla utworzenia programów rolnośrodowiskowych zostały określone w:

• Rozporządzeniu Rady (WE) Nr 1257/1999 w sprawie wsparcia rozwoju wsi przez Europejski Fundusz Orientacji i Gwarancji Rolnej
• Rozporządzenie Rady (WE) Nr 445/2002 ustanawiające szczegółowe zasady stosowania Rozporządzenia 1257/1999 w sprawie wsparcia rozwoju wsi przez Europejski Fundusz Orientacji i Gwarancji Rolnej

Powyższe akty prawne określają główne cele programów, warunki ich realizacji i zasady kalkulacji płatności, oraz wskazują potencjalnych uczestników programów. Każdy z krajów członkowskich przygotowuje swój własny Krajowy Program Rolnośrodowiskowy, który następnie jest przedstawiany Komisji Europejskiej, z nią uzgadniany i przez Komisję akceptowany.

Dla Polski przyjęto, że Krajowy Program Rolnośrodowiskowy będzie realizowany w ramach Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich, w latach 2004-2006 i będzie miał podstawę prawną w postaci ramowej Ustawy o rozwoju obszarów wiejskich wraz z rozporządzeniami regulującymi zasady wdrażania poszczególnych działań. Wiązać się to będzie z nowelizacją niektórych obowiązujących obecnie ustaw takich jak np.: ustawy o przeznaczaniu gruntów ornych do zalesienia, ustawy o grupach producentów rolnych.

Programy te jako jedyne są obowiązkowe dla wszystkich krajów członkowskich i pełnią kluczową rolę w realizacji planów ochrony przyrody. Mają one za zadanie pomóc we wdrażaniu europejskiej sieci ekologicznej NATURA 2000, której wprowadzenie wymuszają na państwach Wspólnoty Dyrektywa Siedliskowa (92/43/WE) i Dyrektywa Ptasia (79/409/WE) Unii Europejskiej.

Jak wygląda budowa programu rolnośrodowiskowego?

Program rolnośrodowiskowy składa się z czterech podprogramów:

I - ochrona różnorodności biologicznej obszarów wiejskich
II - ochrona środowiska przyrodniczego i krajobrazu
III - rolnictwo ekologiczne
IV - ochrona zasobów genetycznych w rolnictwie

Każdy z podprogramów składa się z różnych pakietów działań:

• niepłatnych - podstawowych
• płatnych - wykraczających poza zwykłą dobrą praktykę rolniczą

Gdzie będzie realizowany podprogram?

I - na obszarach o wysokich walorach przyrodniczych /obszary przyrodniczo wrażliwe/. Na wyznaczonym terenie zachowanie bioróżnorodności zależeć będzie od kontynuacji tradycyjnych form użytkowania rolniczego. W skład tych obszarów wejdą  obszary chronione wraz z otulinami. Wstępnie oblicza się, że tereny te obejmą ok. 10% powierzchni kraju.

II - na terenie całego kraju, z wydzieleniem regionów w każdym z obszarów problemowych. W ramach podprogramu przewiduje się działania zachowujące i przywracające walory przyrodnicze, ochronę genetyczną roślin uprawnych i ras zwierząt gospodarskich, kształtowanie struktury krajobrazu, przeciwdziałanie erozji i obniżaniu retencji wodnej etc.

III - na terenie całego kraju bez ograniczeń przestrzennych

IV - na terenie całego kraju bez ograniczeń przestrzennych

Co to jest pakiet podstawowy?
(tzw. minimum rolnośrodowiskowe)

Pakiet podstawowy jest to szereg działań (zgodnych z obowiązującym prawem w zakresie ochrony środowiska
i ochrony przyrody) stosowanych w całym gospodarstwie obejmujących zwykłą praktykę rolniczą:

• właściwe stosowanie nawozów organicznych i mineralnych
• bezpieczne dla środowiska przechowywanie odchodów zwierząt gospodarskich
• przestrzeganie zakazów obowiązujących podczas stosowania środków ochrony roślin
• zakaz wypalania traw
• zakaz emisji ścieków bytowych i płynnych nawozów organicznych do zbiorników otwartych i wód płynących
• utrzymanie czystości i porządku w gospodarstwie

Co to jest pakiet systemowy?

Pakiet systemowy ma na celu wdrożenie zrównoważonego gospodarowania na terenach wiejskich i integrację produkcji rolniczej z ochroną środowiska. Objęte nim jest całe gospodarstwo wraz z kierunkiem i poziomem produkcji rolniczej. Podstawą pakietu jest ograniczenie zanieczyszczeń obszarowych wywoływanych składnikami biogennymi.Pakiet ten obejmuje działania rolnicze wykraczające poza minimum rolnośrodowiskowe i obejmuje następujące działania:

• opracowanie planu nawozowego na podstawie badania gleb na składniki nawozowe
• stosowanie insektycydów i herbicydów selektywnych i małotoksycznych
• zachowanie istniejącej struktury użytków ekologicznych
• zachowanie tradycyjnych metod gospodarowania, o ile przyczyniają się do ochrony zagrożonych zasobów przyrody
• zachowanie, bądź utworzenie 1 m miedzy bez stosowania środków chemicznych między polem ornym a terenami zadrzewionymi oraz na granicy ze zbiornikami wodnymi
• prowadzenie rachunkowości i dokumentacji praktyk agrotechnicznych

Co to są pakiety przyrodnicze?

Pakiety przyrodnicze mają na celu zachowanie siedlisk przyrodniczo cennych, które znajdują się na terenie gospodarstwa. Pakiety te ograniczają się do obszaru występowania siedlisk priorytetowych. Obejmują następujące działania:

• zakaz odłogowania, bądź zbytniej ekstensyfikacji
• zakaz, bądź ograniczenie stosowania praktyk, takich jak przeorywanie, wałowanie, budowa nowych systemów melioracyjnych, stosowanie nawozów sztucznych, wapnowanie
• selektywna kontrola chwastów
• obsada zwierząt do 1,0 SD na ha
• unikanie nadmiernego i niedostatecznego wypasu
• terminy koszenia i wypasów dostosowane do wymogu chronionych gatunków roślin i zwierząt
• powstrzymanie inwazji roślinności wysokiej na siedliskach łąkowych

Co to jest pakiet środowiskowy?

Pakiet środowiskowy obejmuje listę działań przyczyniających się do poprawy struktury krajobrazu pozbawionej użytków środowiskowych (oczka wodne, zadrzewienia, miedze) i ma za zadanie zachować wartości kulturowe obszarów wiejskich (tradycyjna struktura użytków rolnych). Obejmuje działania takie jak: renaturalizacja przekształconych łąk uprawnych, ochrona gleb i wód, tworzenie terenów otwartych, tworzenie stref buforowych, zachowanie tradycyjnych sadów

Co stanowi cel pakietu?

• wprowadzenie ograniczeń w odniesieniu do zasad stosowania środków produkcji mając na celu maksymalne wykorzystanie naturalnego potencjału produkcyjnego agrocenoz
• rozwój rolnictwa przyjaznego dla środowiska z wykorzystaniem lokalnych odmian i ras w celu ochrony zasobów genetycznych w rolnictwie
• rozwój rolnictwa ekologicznego lub integrowanych metod gospodarowania
• ograniczenie negatywnych skutków dla środowiska wynikających z procesu produkcyjnego
• kontynuacja ekstensywnych metod produkcji, zwłaszcza ekstensywnego chowu zwierząt z utrzymaniem wypasów na użytkach zielonych
• aktywna ochrona siedlisk i gatunków chronionych związanych z obszarami rolnymi
• upowszechnianie długofalowego planowania działań na rzecz ochrony środowiska i różnorodności biologicznej
  w gospodarstwach rolnych
• dbałość o walory przyrodnicze, estetyczne i kulturowe
  w obrębie gospodarstwa

Jakie zasady obowiązują przyszłych uczestników programu?

• zasada dobrowolności
• zasada określenia poziomu referencyjnego /spełnienie tzw. poziomu odniesienia/
• zasada całościowego podejścia /jeżeli program dotyczy tylko części gospodarstwa to należy stosować podstawowe dobre praktyki rolnicze w całym gospodarstwie/
• zasada korzystania z wiedzy i usług doradczych (stworzenie przy udziale ekspertów planów rolnośrodowiskowych dla gospodarstwa)

Kto może uczestniczyć w programie?

• rolnicy (osoby fizyczne i prawne, np. spółdzielnie lub zrzeszenia prywatnych właścicieli gruntów rolnych
• wieloletni dzierżawcy gruntów rolnych (właściciel musi wyrazić zgodę na piśmie)
• gospodarstwa posiadające co najmniej 3 ha (w przypadku gospodarstw ekologicznych 1 ha)
• rolnicy utrzymujący się wyłącznie z pracy na roli, jak i rolnicy czerpiący dodatkowe dochody z innego stosunku pracy
• możliwe jest także składanie wniosków grupowych ze względu na duże rozdrobnienie gospodarstw rolnych (minimum
  5 rolników)

Za jakie działania można uzyskać dopłatę i w jaki sposób obliczane są płatności?

• uczestnicy programów uzyskują dopłatę przeliczaną na powierzchnię hektarów użytków rolnych lub na metry gdy dopłata dotyczy struktur liniowych np. zadrzewień
• płatności mogą uwzględniać utracony dochód netto w wyniku przestawienia gospodarki na ekstensywne metody produkcji rolniczej
• dopłaty obowiązują także za dodatkowo poniesione koszty nie wynikające z normalnej produkcji rolniczej
• za przywrócenie rolnictwa na gruntach odłogowanych ze względów ekonomicznych
• za przywracanie zanikających tradycyjnych praktyk rolniczych

Nie stosuje się podwójnego finansowania za te same czynności w odniesieniu do tej samej powierzchni.

Uwzględniane przy tytułach płatności mają być te działania, które wykraczają poza podstawowe dobre praktyki rolnicze.

Jak finansowany jest program?

Koszty wdrażania programów są współfianansowane przez budżet Funduszu EAGGF wg zasady, że na obszarach zaliczonych do celu 1 (obszar celu 1 charakteryzuje się tym, że wartość ich produktu krajowego brutto jest niższa od 75% wartości tego wskaźnika dla krajów członkowskich) udział środków unijnych wynosi 75%, a na obszarach zaliczonych do celu 2 i 3 - 50%. Polska ze względu na niski dochód narodowy brutto objęta będzie celem 1, jednakże budżet państwa będzie musiał partycypować w kosztach wdrażania programu.

Rozporządzenie Rady 1257/1999 określa górny limit i zasady obliczania dopłat. Maksymalne kwoty płatności w przeliczeniu na 1 ha:

• dla jednorocznych upraw wynoszą 600 EUR (2400 PLN)
• dla wyspecjalizowanych wieloletnich upraw wynoszą 900 EUR (3 600 PLN)
• dla innych upraw - 450 EUR (1000 PLN)

W uzasadnionych przypadkach można podnieść wysokość płatności o kwotę, która maksymalnie może stanowić 20% sumy wyliczonych utraconych dochodów i poniesionych kosztów. Podstawą wypłacenia płatności jest pozytywny wynik kontroli gospodarstwa oraz terminowo złożony wniosek o płatność w odpowiednim oddziale agencji płatniczej

Do kogo po pomoc?

• agencji płatniczej pracującej na rzecz ministerstwa rolnictwa, ich służb kontrolnych i monitorujących efekty środowiskowe wdrażania programów
• służb doradczych państwowych i prywatnych
• organizacji niezależnych o profilu przyrodniczym wspomagających służby doradcze