Realizacja prawa unijnego

Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej zobowiązuje organy rentowe, a więc również Kasę Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego do stosowania prawa unijnego. Nie oznacza to jednak, że z dniem 1 maja 2004 r., zmienią się dotychczasowe przepisy ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników.

Zgodnie z prawem unijnym każde państwo członkowskie ma prawo decydowania o własnym systemie zabezpieczenia społecznego, a więc również o tym, kto ma być ubezpieczony i w jakiej wysokości ma opłacać składki na ubezpieczenie społeczne, czy też, jakie świadczenia i na jakich warunkach ma otrzymywać ubezpieczony.

Przepisy unijne w zakresie zabezpieczenia społecznego mają natomiast za zadanie koordynować różnorodne przepisy, jakie obowiązują w państwach członkowskich UE tak, aby ze sobą współistniały i nie ograniczały uprawnień przemieszczających się w obrębie tych krajów osób.
Przepisy wspólnotowe określają zatem zasady i reguły postępowania, które muszą być przestrzegane przez wszystkie władze państwowe, instytucje ubezpieczenia społecznego, sądy - kiedy stosują przepisy krajowe.

Podstawy prawne

W zakresie zabezpieczenia społecznego podstawowymi aktami prawnymi w Unii Europejskiej są:
rozporządzenie Rady Unii Europejskiej nr 1408/71/EWG z dnia 14 czerwca 1971 r. w sprawie stosowania systemów zabezpieczenia społecznego do pracowników, osób pracujących na własny rachunek i członków ich rodzin przemieszczających się w obrębie Wspólnoty.
rozporządzenie Rady nr 574/72/ EWG z dnia 21 marca 1972 r. w sprawie wykonania rozporządzenia Rady nr 1408/71 EWG w sprawie stosowania systemów zabezpieczenia społecznego pracowników, osób pracujących na własny rachunek i członków rodzin przemieszczających się w obrębie Wspólnoty.

Postanowienia wyżej wymienionych rozporządzeń odgrywają rolę nadrzędną w stosunku do ustawodawstwa krajowego. Oznacza to, że rozporządzenia te są ważniejsze od ustawodawstwa krajowego, w tym znaczeniu, że jeżeli przepis ustawodawstwa krajowego reguluje jakąś sytuację odmiennie lub też nie zawiera procedury umożliwiającej realizację uprawnień wynikających z zasad koordynacji to muszą być stosowane przepisy rozporządzeń unijnych.

Przepisy wspólnotowe dotyczące zabezpieczenia społecznego obecnie stosują takie kraje, jak: Austria, Belgia, Dania, Finlandia, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Luksemburg, Portugalia, Niemcy, Szwecja, Wielka Brytania, Włochy oraz kraje należące do Europejskiego Obszaru Gospodarczego, tj.: Islandia, Lichteinstein, Norwegia, Szwajcaria.
Od 1 maja 2004 r. przepisy rozporządzeń unijnych będą stosowane: w Bułgarii, na Cyprze, w Czechach, w Estonii, na Litwie, na Łotwie, na Malcie, w Słowacji, w Słowenii, na Węgrzech oraz w Polsce. Zatem od tej daty przepisy rozporządzeń unijnych będą również dotyczyły osób, które są (były) ubezpieczone w KRUS oraz podlegały ubezpieczeniu w instytucjach ubezpieczenia społecznego w innych krajach UE i EOG, a także emerytów i rencistów (również tych, którzy status emeryta lub rencisty uzyskali przed wstąpieniem Polski do Unii Europejskiej), którzy przemieszczali (przemieszczają się) po terytorium UE, a także członków rodziny wszystkich tych osób.

Zasady Koordynacji

Rozporządzenia wspólnotowe oparte zostały na czterech podstawowych zasadach, a mianowicie:

• Zasadzie jedności stosowanego ustawodawstwa

Zgodnie z tą zasadą osoba przemieszczająca się po terytorium kilku państw UE podlega wyłącznie ustawodawstwu jednego państwa. Zasada ta, poza kilkoma wyjątkami, sprowadza się do tego, że miejsce pracy decyduje o tym, którego kraju ustawodawstwo ma zastosowanie do osoby, która wykonuje pracę. Jeżeli zatem pracownik lub osoba wykonująca prace na własny rachunek (np. rolnik) mieszka na terenie innego państwa członkowskiego niż pracuje, podlega wyłącznie jednemu ustawodawstwu - zwykle tego państwa, w którym pracuje. Zatem miejsce wykonywania pracy decyduje, jakiego kraju ustawodawstwo jest właściwe.

Przykład:
Rolnik posiada gospodarstwo rolne w Polsce i tu zamieszkuje. Jednocześnie osoba ta podejmuje pracę na podstawie umowy o pracę w Niemczech. W świetle rozporządzenia 1408/71 osoba ta podlega ustawodawstwu niemieckiemu, ponieważ podlega ustawodawstwu tego kraju, w którym wykonuje zatrudnienie. Należy dodać, że Polska w załączniku VII do rozporządzenia dotyczącym przypadków, w którym osoba podlega jednocześnie ustawodawstwu dwóch państw członkowskich zawarła zapis "nie dotyczy". Oznacza to, że do osób wykonujących jednocześnie zatrudnienie i pracę na własny rachunek (np. prowadzenie działalności rolniczej) będzie miało zastosowanie ustawodawstwo miejsca wykonywania zatrudnienia.

• Zasada równego traktowania

Zgodnie z tą zasadą obywatele państw członkowskich zamieszkujący na terenie innego państwa członkowskiego mają takie same obowiązki i korzystają z takich samych praw, jak obywatele tego państwa. Zasada ta zabrania wszelkiej dyskryminacji, a więc również związanej z przynależnością państwową czy płcią. Przy czym ustalenie różnego wieku emerytalnego dla kobiet i mężczyzn nie jest dyskryminacją w świetle prawa unijnego.

Ustawa z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników zawiera zapis ograniczający możliwość podlegania temu ubezpieczeniu tylko do osób, które posiadają obywatelstwo polskie, a więc dyskryminujący obywateli innych państw.

O ile do wejścia w życie przepisów unijnych, przepisy tej ustawy nie zostaną zmienione (projekt nowelizacji ustawy przewiduje zmiany również w tym zakresie), przepisy rozporządzenia 1408/71 i 574/72 będą stanowiły akty prawne nadrzędne w stosunku do ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników. Po 1 maja 2004 r. obywatele innych państw UE i EOG, którzy na terenie Polski będą prowadzili gospodarstwo rolne lub będą pracowali w charakterze domowników, w tych gospodarstwach, będą podlegali ustawodawstwu polskiemu i będą obejmowani ubezpieczeniem społecznym, o ile spełnią warunki, określone w ustawie o ubezpieczeniu społecznym rolników.

• Zasada sumowania okresów ubezpieczenia

Zasada ta stanowi, że w celu nabycia, zachowania lub odzyskania prawa do świadczeń właściwa instytucja państwa UE powinna uwzględniać w niezbędnym zakresie okresy ubezpieczenia uznane przez ustawodawstwo jakiegokolwiek państwa członkowskiego i traktować je tak, jakby miały one miejsce w ramach ustawodawstwa stosowanego przez tę właściwą instytucję. Gdyby nie ta zasada, to osoba, która pracowała w kilku państwach członkowskich, mimo wieloletniego okresu ubezpieczenia - nie miałaby prawa do emerytury w sytuacji, gdy posiada zbyt krótki okres (staż), żeby nabyć w tych państwach prawo do emerytury. Zasada sumowania powyższych okresów oznacza, że okresy te nie przepadną.

Przykład:
Rolnik pracował w Polsce 15 lat. Po czym, po sprzedaży gospodarstwa rolnego wyjechał do Belgii, gdzie pracował 10 lat. Następnie w wieku 65 lat wrócił do Polski i zgłosił wniosek o emeryturę rolniczą. Zgodnie z dziś obowiązującym prawem rolnik nie otrzymałby emerytury rolniczej, bo nie legitymuje się 25-letnim okresem ubezpieczenia emerytalno-rentowego w Polsce. Rozporządzenie 1408/71 gwarantuje możliwość sumowania okresów ubezpieczenia w Polsce i w Belgii. Rolnik posiadając łącznie co najmniej 25-letni okres ubezpieczenia nabędzie prawo do polskiej emerytury rolniczej.

Istotne jest również, że dzięki tej zasadzie osoba, która legitymuje się okresem ubezpieczenia w różnych państwach UE (EOG) może uzyskać z każdego z tych państw tzw. emeryturę cząstkową. Warunkiem przyznania takiej emerytury jest podleganie ustawodawstwu każdego z tych państw przez okres co najmniej 1 roku oraz oczywiście spełnienie warunków wymaganych przez ustawodawstwo danego kraju członkowskiego.

• Zasada zachowania praw nabytych oraz eksportu świadczeń

Ustawodawstwo wielu państw przewiduje wypłacanie świadczeń pieniężnych tylko na swoim terytorium, a więc wewnętrzne regulacje uniemożliwiają wypłatę świadczeń w sytuacji, gdy uprawniony mieszka na terytorium innego państwa. Taka regulacja dotyczy między innymi wypłaty rolniczych świadczeń emerytalno-rentowych. Obecnie emerytom i rencistom mieszkającym za granicą KRUS wypłaca emeryturę (rentę) na rachunek bankowy w Polsce lub osobom upoważnionym do odbioru tych świadczeń zamieszkałym w kraju, chyba że umowy międzynarodowe stanowią inaczej.
Zasada zachowania praw nabytych umożliwia dokonanie transferu świadczeń do drugiego państwa członkowskiego, bowiem zakłada, że świadczenia pieniężne nie mogą doznać żadnego uszczerbku, z tego powodu, że osoba do nich uprawniona mieszka na terytorium innego państwa członkowskiego niż to państwo, które jest zobowiązane do wypłaty świadczeń. Jeżeli zatem KRUS przyzna emeryturę rolnikowi, który zamieszka np. we Francji, to świadczenie emerytalne zostanie mu przekazane do jego miejsca zamieszkania we Francji.

Należy zatem podkreślić, że wejście Polski do Wspólnoty Europejskiej i realizacja Rozporządzeń unijnych przez KRUS nie spowoduje:

• zwiększenia składki na ubezpieczenie społeczne rolników,
• utraty nabytych praw z tytułu podlegania ubezpieczeniu społecznemu rolników, pod warunkiem, że nie wystąpią żadne nowe okoliczności mające wpływ na zmianę tych praw,
• zmiany zasad przyznawania rolniczych świadczeń z ubezpieczenia społecznego, w tym wydłużenia (skrócenia) okresu ubezpieczenia wymaganego do przyznania emerytury (renty), zmiany wieku emerytalnego,
• automatycznego podwyższenia wszystkich rolniczych świadczeń emerytalno-rentowych.

Przepisy Rozporządzeń unijnych gwarantują natomiast:

• objęcie ubezpieczeniem społecznym rolników obywateli krajów członkowskich UE/EOG,
  sumowanie okresów ubezpieczenia w Polsce i innym kraju członkowskim, jeżeli okres ubezpieczenia w Polsce nie jest wystarczający, żeby rolnik (domownik) mógł uzyskać prawo do świadczenia pieniężnego przewidzianego w polskich przepisach (np. zasiłku chorobowego, emerytury rolniczej, renty inwalidzkiej rolniczej, renty rodzinnej) oraz wypłatę emerytury lub renty inwalidzkiej rolniczej w wysokości proporcjonalnej do przebytego w Polsce okresu ubezpieczenia społecznego,
• możliwość przyznania emerytury (renty) przez inny kraj członkowski UE/EOG, w którym osoba była ubezpieczona co najmniej 1 rok, pod warunkiem, że spełnia wymogi określone przez przepisy wewnętrzne danego państwa,
• możliwość zmiany wysokości rolniczych świadczeń emerytalno-rentowych w przypadku udowodnienia okresów ubezpieczenia w innym państwie członkowskim UE (EOG).
  Jeżeli wniosek o ponowne ustalenie prawa do emerytury rolnczej lub o zmianę wysokości emerytury (renty) rolniczej, w związku z uwzględnieniem okresów ubezpieczenia przebytych w innym kraju UE (EOG) zostanie złożony w ciągu dwóch lat, licząc od daty przystąpienia Polski do UE, KRUS wypłaci przyznaną lub podwyższoną emeryturę (rentę) od 1 maja 2004 r. Wniosek złożony po tym dwuletnim okresie gwarantuje wypłatę przyznanej (podwyższonej) emerytury (renty) na bieżąco, tj. od miesiąca, w którym został złożony,
• przekazywanie rolniczych emerytur i rent do innego kraju unijnego (EOG), w którym świadczeniobiorca zamieszkał oraz otrzymywanie świadczeń, z tych krajów. Przy czym świadczenia zostaną przekazane bezpośrednio na adres (konto bankowe), który wskaże emeryt (rencista). świadczenia pieniężne z krajów unijnych wypłacane są w walucie kraju zamieszkania. Emeryt (rencista), któremu kraj członkowski przekaże świadczenie musi się jednak liczyć z tym, że z jego świadczenia kraj wypłacający emeryturę lub rentę może potrącić opłaty pocztowe lub koszty bankowe (wynika to z wewnętrznych przepisów danego państwa).

Złożenie wniosku
Rolnicy-domownicy (obywatele polscy i obywatele krajów UE-EOG) mieszkający w Polsce wniosek o świadczenia pieniężne z ubezpieczenia społecznego rolników powinni złożyć w placówce terenowej lub w oddziale regionalnym KRUS, właściwych według miejsca położenia gospodarstwa rolnego. W przypadku wniosków o emerytury i renty dla osób, które oprócz okresów ubezpieczenia w Polsce posiadają okresy ubezpieczenia w innych krajach członkowskich UE (EOG) instytucją, do której powinien trafić wniosek jest jednostka organizacyjna KRUS, właściwa według miejsca położenia gospodarstwa rolnego lub instytucja ubezpieczeniowa państwa członkowskiego, ustawodawstwu któremu ostatnio osoba wnioskująca o emeryturę (rentę) podlegała. W takim przypadku rolnik (domownik), który mieszka w Polsce i który posiada okresy ubezpieczenia polskie i zagraniczne składa wniosek o emeryturę lub rentę inwalidzką na formularzu unijnym, w języku polskim. Wniosek taki - wyznaczony przez prezesa KRUS oddział regionalny KRUS - rozpatrzy pod kątem prawa do polskiej emerytury lub renty rolniczej (wyda wstępną decyzję) i jednocześnie wraz ze stosownymi formularzami unijnymi z serii E 200, przekaże niezwłocznie do instytucji właściwej państwa członkowskiego UE (EOG), w którym osoba ta podlegała również ubezpieczeniu. Wniosek złożony w jednym kraju członkowskim traktowany jest tak, jakby był złożony w każdym kraju, w którym wnioskodawca był ubezpieczony. Data złożenia wniosku w pierwszym kraju członkowskim jest zatem datą złożenia wniosku we wszystkich krajach, które będą rozpatrywały prawo do świadczeń emerytalno-rentowych. Każdy kraj członkowski UE i EOG po otrzymaniu wniosku zobowiązany jest rozpatrzyć uprawnienia do emerytury (renty) według obowiązujących w tym kraju przepisów.

Do współpracy z instytucjami podanych poniżej państw członkowskich UE (EOG) zostały wyznaczone następujące oddziały regionalne KRUS:

• Oddział Regionalny w Warszawie do współpracy z instytucjami: Austrii, Szwecji, Finlandii, Danii, Norwegii, Islandii,
• Oddział Regionalny w Tomaszowie Mazowieckim do współpracy z instytucjami: Hiszpanii, Portugalii, Włoch,
• Oddział Regionalny w Częstochowie do współpracy z instytucjami: Belgii, Francji, Lichteinsteinu, Luksemburga, Holandii, Szwajcarii,
• Oddział Regionalny w Poznaniu do współpracy z instytucjami: Wielkiej Brytanii, Irlandii, Grecji, Malty, Cypru,
• Oddział Regionalny w Nowym Sączu do współpracy z instytucjami: Czech, Estonii, Łotwy, Węgier, Słowenii, Litwy,
• Oddział Regionalny w Ostrowie Wielkopolskim do współpracy z instytucjami w Niemczech.

Decyzje w sprawie emerytury (renty) otrzymane z innego państwa unijnego (EOG), oddział regionalny KRUS, który rozpoczął postępowanie emerytalno-rentowe przekaże osobie zainteresowanej wraz z ostateczną decyzją w sprawie polskiej emerytury (renty). Po otrzymaniu tych decyzji będzie przysługiwało prawo wniesienia od nich odwołania (nie przysługuje odwołanie od wcześniej wydanej tzw. wstępnej decyzji).