Kierunki rozwoju rolnictwa w perspektywie przystąpienia do Unii Europejskiej

Wstęp

Przełom lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych kończącego się wieku przyniósł na kontynencie europejskim największe zmiany polityczne i gospodarcze od zakończenia II wojny światowej. Zniesieniu, trwającego 45 lat, podziału politycznego kontynentu europejskiego nie towarzyszyło jednak zniesienie narosłych różnic cywilizacyjno-materialnych pomiędzy Wschodem a Zachodem Europy. Integrowanie się państw i społeczeństw oraz pełna unifikacja kontynentu wymaga dużego wysiłku wszystkich zainteresowanych stron, niekiedy zmiany filozofii myślenia oraz przede wszystkim czasu. Pełne członkostwo Polski w Unii Europejskiej (UE) muszą poprzedzać prace przygotowawcze o poważnym zasięgu i w wielu obszarach. Działania w tym kierunku prowadzone są już od kilku lat i dotyczą m.in. ujednolicenia norm prawnych, ekonomicznych i technicznych. Są one bardzo trudne, wymagają niekiedy wyczerpujących studiów i analiz oraz nowych ustaw parlamentarnych.

Obecnie trudno o dokładną prognozę momentu uzyskania pełnego członkostwa w Unii przez nasz kraj. Problemów do rozwiązania ciągle pozostaje dużo. Szczególnie polskie rolnictwo wymaga gruntownej przebudowy. Przeobrażenia, które już zachodzą i będą miały miejsce w najbliższej przyszłości podnoszą kwestię dalszych dróg ewolucji tego sektora gospodarki.

Celem pracy jest próba określenia najkorzystniejszego, z punktu widzenia spodziewanej integracji z UE, kierunku rozwoju rolnictwa w naszym kraju. Rozważania w niniejszym artykule oparto na analizie dominujących aktualnie w UE modelach rozwojowych rolnictwa, biorąc pod uwagę uwarunkowania i realia tego działu gospodarki narodowej w Polsce.

Polskie rolnictwo na tle rolnictwa Unii Europejskiej

Polskie rolnictwo różni się od rolnictwa UE pod wieloma względami. Wśród cech niekorzystnych można wymienić, takie jak:

• duża liczba gospodarstw małych obszarowo i słabych ekonomicznie. Jest ich ponad dwa miliony a średnia powierzchnia gospodarstwa indywidualnego wg GUS w 1998 roku wynosiła 9,3 ha w tym 8,2 ha UR,
• nie najlepsza przeciętna jakość gleb, dominują gleby lekkie, gorsze niż w większości krajów UE są też warunki atmosferyczne,
• słaby rozwój infrastruktury technicznej w wielu regionach kraju, który ogranicza napływ kapitału i tworzenie miejsc pracy poza rolnictwem,
• utrudniony dostęp młodzieży wiejskiej do systemu edukacji. Niedostatek kwalifikowanej kadry na obszarach wiejskich jest przeszkodą dla unowocześniania polskiego rolnictwa i awansu cywilizacyjnego wsi,
• trudna sytuacja finansowa większości gospodarstw rolnych. Ocenia się, że około 30% gospodarstw rolnych posiada zdolność do reprodukcji rozszerzonej majątku produkcyjnego. Jest to hamulec do inwestycji i rozwoju obszarów wiejskich, a właśnie korzyści wynikające ze zwiększenia skali i specjalizacji produkcji mają duże znaczenie dla zmniejszenia kosztów, wzrostu opłacalności produkcji i uzyskania przewagi konkurencyjnej,
• niski poziom samoorganizacji rolników – organizacje branżowe nie wykształciły jeszcze nowoczesnych form działania w zakresie zwiększenia efektywności produkcji i skutecznego marketingu,
• słaby rozwój infrastruktury rolniczej: rynków hurtowych, giełd towarowych, informacji rynkowej czy standaryzacji wyrobów.
  

Cechy korzystne naszego rolnictwa, stanowiące swego rodzaju przewagi konkurencyjne, to:

• wyższa ekologicznie jakość produktów pochodzenia rolniczego, wynikająca z niższego zużycia nawozów mineralnych i środków ochrony roślin,
• niższe koszty pracy. Obecnie konkurencyjność takich polskich towarów jak owoce, warzywa czy niektóre produkty mięsne opiera się na taniej sile roboczej w Polsce,
• względnie obfite zasoby ziemi rolniczej w porównaniu do UE. Dzięki temu ziemię można mniej intensywnie użytkować, nie zagrażając środowisku. Mamy również duży udział gruntów ornych w całości użytków rolnych, co daje możliwość elastycznego dostosowania struktury produkcji roślinnej do potrzeb rynkowych,
• korzystna struktura wieku ludności rolniczej. Młodzi ludzie są bardziej dynamiczni i gotowi do podejmowania nowych zadań. W Polsce znaczący jest udział młodych rolników (35-44 lata), zwłaszcza w gospodarstwach powyżej 15 ha,
  

Dominujące kierunki rozwoju rolnictwa w Unii Europejskiej

W UE mają przewagę trzy (wg niektórych cztery) zasadnicze systemy rozwojowe rolnictwa [König i in. 1989, Borowiecki i Podleśny 1992, Kuś i Fotyma 1992, Sołtysiak 1993, Kośmicki 1993, Wieland i Marchlewski 1998]:

• rolnictwo konwencjonalne (wysokointensywne rolnictwo krajów uprzemysłowionych – skrajną odmianą tego rolnictwa jest rolnictwo typu high-tech-agriculture, które uważane jest często za czwarty, odrębny kierunek),
• rolnictwo integrowane,
• rolnictwo ekologiczne.

Rozwój rolnictwa konwencjonalnego nastąpił w Europie, dzięki wprowadzaniu nowych technologii i protekcjonistycznej polityce rządów, w drugiej połowie XX wieku. Zasługą tego typu rolnictwa był znaczący wzrost produkcji rolnej. Największy przyrost nastąpił w krajach Europy Zachodniej w okresie od 1975 roku do 1991 roku. Zwyżka plonów pszenicy w krajach Unii Europejskiej wyniosła w tym okresie przeszło 50% (z 3,2 t/ha w 1975 do 4,9 t/ha w 1991 [Stanners i Bourdeau, 1995]. Choć w krajach UE występuje znaczne zróżnicowanie plonów zbóż, od 7 t/ha (Holandia) do 1,9 t/ha (Portugalia), to jednak dzięki wysokim przeciętnym plonom w przodujących krajach średnia produkcja zbóż z hektara była w końcu lat osiemdziesiątych o 63% wyższa niż w krajach Europy Centralnej i Wschodniej [Stanners i Bourdeau, 1995]. Jednocześnie ze wzrostem intensywności produkcji następował wzrost wydajności pracy, co doprowadziło do znacznego spadku liczby ludzi utrzymujących się z rolnictwa. W 1991 roku grupa rolników w Anglii i Belgii stanowiła mniej niż 3% ludności czynnej zawodowo (najwięcej w Grecji 21,6%). Wraz ze wzrostem produkcji zwiększa się powierzchnia gospodarstw. Tak np. w Wielkiej Brytanii średnią powierzchnię gospodarstwa wzrosła z 54 ha w 1970 roku do około 70 ha w 1996 roku, w Danii z 21 do 38 ha , itp. [Eurostat 1998]. W krajach o scentralizowanej gospodarce również następował wzrost produkcji, ale efektywność uzyskiwanych rezultatów była znacznie niższa. Tak np. od 1975 do 1990 wzrost produkcji zbóż we wszystkich krajach Europy Środkowej i Wschodniej wyniósł 18%. W Polsce w tym okresie przyrost plonów wyniósł 37% (z 2,4 t/ha do 3,3 t/ha).

W Europie Zachodniej polityka subwencjonowania rolnictwa, zapewniająca wysokie gwarantowane ceny na produkty rolne, zakupy interwencyjne przez państwo, doprowadziła do dużej intensyfikacji produkcji. Spowodowała znaczącą eliminację półnaturalnych elementów krajobrazu rolniczego, takich jak kępy drzew, oczka wodne, zabagnienia itp. Następował znaczący wzrost powierzchni gospodarstw rolnych w trakcie którego, ze względu na wzrost wydajności pracy, eliminowano miedze, żywopłoty i inne nieużytki rolnicze utrudniające pracę maszyn. Tak np. po II Wojnie Światowej w Anglii usunięto około 200000 km zadrzewień śródpolnych i chociaż podjęto działania w kierunku ich restytucji to jednak nie zrekompensowały one strat, które do połowy lat osiemdziesiątych wyniosły 22% zadrzewień i żywopłotów [Ryszkowski, 1998]. RFN w okresie 1970 do 1985 r. osuszyła około 57% terenów podmokłych, a drenowanie dla celów rolniczych doprowadziło do przesuszenia wielu torfowisk. W Danii okres 30 lat (1954-1984) przetrwało tylko 12331 "oczek wodnych" i jezior z wyjściowej liczby 16854 [Bulow-Olsen,1988]. Specjalizacja produkcji rolnej doprowadziła do znacznego uproszczenia zmianowań roślin uprawnych lub nawet w pewnych skrajnych przypadkach do upraw monokulturowych przez parę lat na tym samym polu. Na wielu obszarach zanotowano bardzo silne zjawiska erozji wodnej. W Bawarii 50% ziem uprawnych narażonych jest na erozję, podobnie jest na innych obszarach rolniczych, gdzie relief sprzyja przyśpieszonym spływom powierzchniowym.

Drugim negatywnym zjawiskiem intensyfikacji produkcji rolnej stały się przemysłowe fermy chowu zwierząt (produkcja mleka i mięsa) rozwinięte w Holandii, północnej Belgii, zachodniej Danii, Dolnej Saksonii. Nadmiar gnojowicy spowodował na tych terenach poważne zagrożenia czystości wody gruntowej oraz wód otwartych.

Rolnictwo integrowane zaistniało w momencie kryzysu rolnictwa konwencjonalnego. W wyniku nasilających się procesów erozji, zanieczyszczeń wody, degradacji gleb, itp., na początku lat osiemdziesiątych stało się jasnym, że same osiągnięcia naukowe w zakresie uprawy roślin i hodowli zwierząt oraz kryteria ekonomiczne wolnego rynku i protekcjonizm rządów, zawarte w CAP nie wystarczają do zapewnienia trwałego i zrównoważonego ze środowiskiem rozwoju rolnictwa. Taki model rolnictwa, przynoszący znaczne sukcesy, został uznany za niepożądany i niebezpieczny dla środowiska, a ponadto bardzo kosztowny. Istota zagadnienia polega na znalezieniu kompromisu pomiędzy dotychczasowym wzrostem produkcji rolnej a ochroną środowiska i perspektywą rozwoju społecznego ludności wiejskiej. Działania w tym kierunku zostały podjęte przez UE, Radę Europy (RE) jak i Organizację Współpracy i Rozwoju Gospodarczego (OECD). Tak np. w celu ekstensyfikacji produkcji rolnej już w 1988 roku Europejska Wspólnota Gospodarcza wprowadziła szereg aktów modyfikujących CAP, wprowadzających program odłogowania ziemi uprawnej, zmniejszenia intensywności produkcji rolnej oraz reorganizacji produkcji w kierunku wytwarzania produktów nie zalegających w magazynach. Istotnym momentem w zmianie CAP było wprowadzenie w 1992 r. reformy zmniejszającej subwencjonowanie rolnictwa, obniżającej ceny na produkty rolne, ograniczającej koszty magazynowania nadwyżek żywnościowych. Ostatnim etapem reformy była Agenda 2000, która między innymi zakłada dalsze obniżanie cen gwarantowanych na produkty rolne oraz większe wydatki na zachowanie naturalnego charakteru terenów rolniczych np. sadzenie pasów wiatrochronnych, ekstensyfikację produkcji rolnej itd.

Działania powyższe były związane z propagowaniem idei tzw. trwałego i zrównoważonego rozwoju. Koncepcja ta została ujęta w raporcie przygotowanym dla ONZ w 1987 roku pod tytułem "Nasza wspólna przyszłość". "W istocie swej trwały i zrównoważony rozwój oznacza taki proces zmian, w którym eksploatacja zasobów, kierunki inwestowania, kierunki postępu technicznego i zmiany instytucjonalne pozostają w harmonii i zachowują bieżąco i na przyszłość możliwości zaspakajania ludzkich potrzeb i aspiracji" [Ryszkowski, 1998].

Zagadnienia ochrony środowiska rolniczego można w ramach proponowanych rozwiązań sprowadzić do rozstrzygnięcia problemów związanych z zapewnieniem trwałego i możliwie bezkolizyjnego wypełniania przez obszary rolnicze wielorakich funkcji, a wśród nich szczególnie [Mizgajski,1998]:

1. produkcji żywności o określonej jakości i ilości,
2. zapewnienia odpowiedniego standardu sanitarnego dla mieszkańców wsi,
3. utrzymania stabilności i różnorodności ekosystemów,
4. utrzymania i rozwijania walorów estetycznych i rekreacyjnych.

Wspomniane funkcje muszą być przestrzegane jako wzajemnie się uzupełniające a nie wykluczające.

Rolnictwo ekologiczne, stanowiące trzecią gałąź rozwojową, nabiera szczególnie ostatnio coraz większego znaczenia w Europie Zachodniej. Rolnictwo ekologiczne oznacza system gospodarowania o zrównoważonej produkcji roślinnej i zwierzęcej w obrębie gospodarstwa, oparty na środkach pochodzenia biologicznego i mineralnego nieprzetworzonych technologicznie. Podstawową zasadą rolnictwa ekologicznego to odrzucenie środków chemii rolnej, weterynaryjnej i spożywczej. Dzięki temu osiąga się dwa cele:

1. ochronę środowiska produkcji rolniczej: gleby, wody, krajobrazu,
2. wysoką jakość biologiczną płodów rolnych, nawiązującą do właściwości produktów powstających naturalnie w przyrodzie, bez integracji człowieka.

Powierzchnia upraw ekologicznych w krajach członkowskich UE wynosi prawie 3 miliony ha, a liczba gospodarstw sięga 100 tys. Stanowi to ponad 2% powierzchni użytków rolnych i 1,5% liczby gospodarstw. W krajach UE coroczny przyrost liczby gospodarstw ekologicznych wynosi około 30%. Wartość rynku żywności ekologicznej w UE szacowana jest na 6 mld USD [Papuga, 2000].

Dyskusja

Biorąc pod uwagę przedstawione powyżej cechy polskiego rolnictwa oraz dominujące modele rolnictwa w UE, nasuwa się pytanie, jakie kierunki rozwoju powinno ono przyjąć, aby było z jednej strony nowoczesne i konkurencyjne na europejskim rynku a z drugiej strony uwzględniało specyfikę i warunki przyrodniczo-społeczne obszarów wiejskich w Polsce. Na uwadze trzeba mieć również czynniki ekonomiczno-prawne Unii Europejskiej, stymulujące rozwój rolnictwa w pożądanych kierunkach. Jest to ważne w aspekcie skorzystania w jak najszerszym stopniu z dobrodziejstw wspólnej polityki rolnej (CAP).

Z pewnością w kontekście integracji polskie rolnictwo powinno wykorzystać szansę rozwoju rolnictwa ekologicznego, gdyż do 2005 roku około 10% unijnego budżetu rolnego ma być wydane właśnie na jego popieranie. W Unii funkcjonuje 160 programów ekstensyfikacji rolnictwa obejmujących 20% użytków rolnych. Polska powinna skorzystać z europejskich pieniędzy na ekologiczne rolnictwo. Zachęty finansowe są na tyle atrakcyjne, że warto się o nie pokusić. Produkty ekologiczne w Polsce rozprowadzane są w zaledwie 200 sklepach, a asortyment liczy nie więcej niż 300 pozycji, choć w sąsiednich Niemczech 2000-3000. Eksport polskich produktów ekologicznych dopiero zaczyna się rozwijać. Zaledwie kilku eksporterów wysyła za granicę owoce, głównie na potrzeby przemysłu. Strukturę rolnictwa ekologicznego, które w Polsce zajmuje zaledwie 3 promile całości upraw, tworzą w 27% łąki i pastwiska, 66% uprawy rolne, 2% jagodowe, 2% sady, 3% warzywa i owoce miękkie [Papuga, 2000]. Według Stowarzyszenia "Ekoland" największymi przeszkodami w rozwoju rolnictwa ekologicznego w Polsce, pomimo pierwszych uregulowań prawnych, są nadal: niedocenianie tej metody jako najlepszej formy ochrony środowiska wiejskiego i zdrowia konsumentów oraz brak pomocy kredytowej [Przybylak, 1999].

Mając z kolei na uwadze, że polskie rolnictwo zużywa 2-3 razy mniej nawozów mineralnych i 7 razy mniej pestycydów, niż rolnictwo przeciętnego państwa członkowskiego Unii Europejskiej, jakby a priori należałoby rozważyć również model rolnictwa integrowanego. Za tym kierunkiem rozwoju przemawia także stan środowiska naturalnego, który jest bardziej korzystny niż w UE. Tylko 2% ziemi w Polsce wyłączone jest z upraw rolnych wskutek zanieczyszczeń przemysłowych. Należałoby założyć, że rolnictwo zrównoważone zapewni produkcję żywności o dobrej jakości, a w długim okresie wytwarzanie produktów bądź usług rolniczych z uwzględnieniem struktury społecznej i ekonomicznej terenów wiejskich, w taki sposób, by baza zasobów odnawialnych i nieodnawialnych została zachowana. Ważnymi wymogami do spełnienia (rola państwa), bez których rozwój tego kierunku rolnictwa będzie utrudniony, pozostają:

1. dochód rolnika, który powinien zapewniać mu godny standard życia w społeczności (parytet dochodów),
2. propagowanie metod produkcji nie zagrażające zdrowiu ludzi i zwierząt, nie zagrażających środowisku i ochronie różnorodności biologicznej (oświata i doradztwo rolnicze),
3. położenie nacisku na gospodarowanie (zarządzanie) zasobami nieodnawialnymi. Te ostatnie powinny być stopniowo zastępowane przez zasoby odnawialne, maksymalizowana powinna być również recyrkulacja zasobów nieodnawialnych.

Aktualna struktura towarowości polskich gospodarstw indywidualnych (na ponad 2 miliony gospodarstw 2,4% nie prowadzi żadnej produkcji rolnej, następne 12,7% niczego z tego co wyprodukuje nie sprzedaje, a w kolejnych 37,5% gospodarstw wartość sprzedanej produkcji wynosi przeciętnie 1211 zł) i ukryte bezrobocie istniejące w tych gospodarstwach sprawia, że trudny do zastosowania i mający brzemienne skutki społeczne byłby model zmierzający w kierunku intensyfikacji a więc rozwoju rolnictwa uprzemysłowionego. Duże rezerwy w zakresie produktywności (niższe plony i wydajności w produkcji zwierzęcej) stanowią potencjalnie najłatwiejszy sposób poprawienia przychodów gospodarstw lecz są jednocześnie groźną pułapką ekologiczną – bombą z opóźnionym zapłonem, której rozbrojenie (na przykładzie Europy Zachodniej) jest operacją niezwykle trudną i delikatną, zwłaszcza w aspekcie społecznym. Stąd rozwój rolnictwa integrowanego i ekologicznego jest dla polskiej wsi w dłuższej perspektywie bardziej atrakcyjny. Na wsi jest już dzisiaj ponad 1 milion bezrobotnych, którzy stanowią zaplecze siły roboczej do zagospodarowania w otoczeniu rolnictwa. Większe szanse ma również eksport na rynek UE "zdrowszej żywności".

Wnioski

Na podstawie analizy przedstawionych powyżej, istniejących w Europie, podstawowych modeli rolnictwa oraz preferencji konsumentów w stosunku do jakości i zdrowotności (jej bezpieczeństwa) żywności, można postawić następujące tezy w stosunku do spodziewanych kierunków rozwoju rolnictwa w Polsce:

1. Rolnictwo wysokowydajne, oparte na wysokointensywnych metodach produkcji – wysoka chemizacja w produkcji roślinnej, stosowanie stymulatorów wzrostu w produkcji zwierzęcej ma ograniczone szanse na rozwój. Powodów jest wiele, a najważniejszy z nich to nadprodukcja żywności. Polska obecnie jest w znacznym stopniu samowystarczalna żywnościowo. Dalszy wzrost produkcji pociąga za sobą konieczność większego eksportu, a co za tym idzie większych subwencji eksportowych. Kolejny powód to ograniczenia prawne, które już istnieją bądź wkrótce będą stosowane w zakresie ochrony środowiska. Wysokointensywne rolnictwo pociąga za sobą ograniczenia w zatrudnieniu na wsi. Spowodowałoby to jeszcze większy wzrost bezrobocia na terenach wiejskich.
2. Rolnictwo ekologiczne - z punktu widzenia ochrony zasobów naturalnych – najlepszy model rolnictwa. Nie powoduje degradacji środowiska, umożliwia produkcję żywności wysokiej jakości. Pozwoliłoby zagospodarować dużą część siły roboczej, która z terenów wiejskich powinna odejść. Obecnie wariant ten należy uznać za mało realny ze względu na brak odpowiedniego wsparcia finansowego państwa dla popierania takiego sposobu gospodarowania. Innym czynnikiem ograniczającym jest bariera cenowa dla polskiego konsumenta. Znacznej większości polskiego społeczeństwa po prostu nie stać na kupowanie droższej żywności ekologicznej.
3. Rolnictwo integrowane. Na kanwie przedstawionych w niniejszej pracy rozważań, jawi się jako najlepsze rozwiązanie, jakie w najbliższej przyszłości należy propagować i wprowadzać. Stanowi kompromis między rolnictwem konwencjonalnym a ekologicznym. Pozwoli zachować bezpieczeństwo żywnościowe kraju oraz dostarczy żywności o zadowalających parametrach jakościowych, po umiarkowanych cenach, możliwych do zaakceptowanie przez konsumentów. Nie będzie powodowało degradacji środowiska, pozwoli zachować naturalny charakter obszarów wiejskich oraz będzie zasadniczo zgodne z wymogami ochrony środowiska.
   
   
   

Praca została wydana w materiałach konferencyjnych: Agrobiznes a rozwój wsi i rolnictwa w warunkach przygotowań do przystąpienia Polski do Unii Europejskiej. PN 865. Wyd. AE we Wrocławiu. Wrocław 2000: 9-17.

Literatura

1. Bullow-Olsen A. (1988): Disapearance of ponds and lakes in southen Jutland, Denmark 1954-1984. Ecplogical Biulletins 39: 180-182. Copenhagen.
2. Borowiecki J., Podleśny J. (1992): Rolnictwo alternatywne i konwencjonalne w RFN. Fragmenta Agronomica nr 3, Puławy; 96-103.
3. Eurostat 1988 - dane internetowe
4. Kośmicki E. (1993): Tendencje rozwojowe rolnictwa na świecie i w Polsce. Rolnictwo ekologiczne od teorii do praktyki. Stowarzyszenie EKOLAND, Warszawa; 39-44.
5. König W, Sunkel R., Necker U, Wolf-Straub R, Ingrisch S, Wasner U, Glück E. (1989): Alternativer und konventionelier Landbau. Stuttgart.
6. Kuś J., Fotyma M. (1992): Stan i perspektywy rolnictwa ekologicznego. Fragmenta Agronomica nr 2, Puławy; 75-86
7. Mizgajski A. (1998): Główne problemy ochrony środowiska na terenach wiejskich w województwie poznańskim. Przegląd komunalny nr 7, 1998
8. Papuga J. (2000): Europejskie pieniądze na ekologiczne rolnictwo. Boss rolnictwo nr 11 z dnia 17.03.2000 r.
9. Pepliński B. (1999): Rolnictwo polskie a rolnictwo Unii Europejskiej - analiza zasobów czynników produkcji i struktury rolnictwa. Praca magisterska Kat. Ekon. I Org. Roln. AR Poznań 1999.
10. Przybylski Z.(1999): Ekologiczny ogon. Nowe życie gospodarcze nr 43 z dnia 24 października 1999 r.
11. Rocznik statystyczny. GUS, Warszawa 1988
12. Ryszkowski L. (1998): Zasady ochrony środowiska przyrodniczego. Przegląd komunalny nr 7, 1988
13. Sołtysiak U.(1993): Rolnictwo ekologiczne-historyczny przegląd metod. Rolnictwo ekologiczne od teorii do praktyki. Stowarzyszenie EKOLAND, Warszawa; 23-38.
14. Stanners D., Bourdeau P. (1995): Europe's environment. European Enviroment Agency, Copenhagen: 676 pp.
15. Wieland E., Marchlewski K. (1998): Przesłanki rozwoju rolnictwa zrównoważonego w Wielkopolsce. Przegląd Komunalny. Nr 7 (9), Wyd. ABRYS, Poznań: 6-19.